Granice

Niepodległa Polska od pierwszych dni swych powtórnych narodzin musiała walczyć o swoje przetrwanie i granice.

  • Na ukształtowanie granicy polsko-niemieckiej decydujący wpływ miały mocarstwa zachodnie na konferencji pokojowej w Paryżu. Jej rezultatem był traktat wersalski regulujący większą część wspólnej granicy.
  • Istotny wpływ posiadało też powstanie wielkopolskie (grudzień 1918-luty 1919), które potwierdziło polskość tego regionu.
  • Na kilku spornych obszarach odbyły się na mocy postanowień wersalskich plebiscyty: na Warmii, Mazurach i Powiślu w lipcu 1920 r. oraz na Górnym Śląsku w marcu 1921, obydwa przegrane przez Polskę.
  • Śląskiem wstrząsnęły też 3 powstania (1919/1920/1921), częściowo tylko trzecie zwycięskie.

W wypadku granicy wschodniej istniały wśród elit polskich i ścierały się ze sobą dwie różne koncepcje. Pierwsza bliska Józefowi Piłsudskiemu, swoje korzenie posiadała w czasach jagiellońskich i zakładała stworzenie federacji Polski z Ukrainą, Białorusią i Litwą, oderwanymi od Rosji i oddzielającymi nas od niej. Endecja z Romanem Dmowskim na czele zmierzała do inkorporacji ziem wschodnich zamieszkałych przez polską i katolicką społeczność, czyli obszarów litewskich, białoruskich aż po Mińsk i ukraińskich po Kamieniec Podolski. Ludność niepolska miała ulec polonizacji.

  • Na odcinku południowym naszych wschodnich kresów doszło już w listopadzie 1918 r. do krwawego konfliktu z Ukraińcami. Walki w Galicji wschodniej przeciągnęły się do wiosny i lata 1919 r., gdy za rzekę Zbrucz wyparto wojska tzw. Republiki Zachodnioukraińskiej.

W wypadku Rosji wielkie polskie plany zderzyły się z bolszewickimi celami zmierzającymi do ogólnoeuropejskiej rewolucji, której nośnikiem haseł stała się Armia Czerwona. Polska stała na drodze tych koncepcji.

  • Do rozpoczęcia wojny doszło w styczniu 1918 r., gdy bolszewicy posuwali się na zachód, w ślad za wycofującą się armią niemiecką. Polsko-radzieckie walki toczyły się ze zmiennym szczęściem (apogeum przypadło na bitwę warszawską w sierpniu 1920 r.) do jesieni 1920 r. Zakończone zostały podpisaniem traktatu pokojowego 18.03.1921 r. w Rydze, który ustalał granice na linii od Dźwiny po Zbrucz i Dniestr.
  • W październiku 1920 r. gen. Lucjan Żeligowski, upozorowawszy bunt, zajął Wilno wraz z okolicami. W 1922 r. odbyło się uroczyste przyłączenie tzw. Litwy Środkowej z jej marionetkowymi władzami do Rzeczypospolitej. Zaowocowało to długim polsko-litewskim konfliktem.

Nie obyło się też bez sporu z południowym sąsiadem – Czechosłowacją.

  • Przedmiotem konfliktu stał się Śląsk Cieszyński, częściowo też Orawa i Spisz. Czesi zbrojnie zajęli sporne obszary (1919), których większość przyznały im zachodnie mocarstwa latem 1920 r.
  • Jedynie z Łotwą i Rumunią, spośród sąsiadów, udało się uniknąć konfliktów granicznych.

 

Organy władzy

W listopadzie 1918 r. uformowały się naczelne organy władzy państwowej.

  • W ręce Józefa Piłsudskiego, który został ogłoszony Naczelnikiem Państwa, scedowały swoje uprawnienia niemal wszystkie inne ośrodki o charakterze lokalnym czy ambicjach ogólnokrajowych. Najpóźniej autorytetowi Piłsudskiego podporządkował się KNP Dmowskiego i Naczelna Rada Ludowa – pierwszy w styczniu 1919 r., gdy premierem został członek Komitetu, Ignacy Paderewski, druga po zakończeniu powstania wielkopolskiego.
  • Pierwsze demokratyczne wybory odbyły się w styczniu 1919 r. i żadnej z partii nie udało się zdobyć większości; najwięcej głosów otrzymała endecja. Premierem nadal (do jesieni 1919) pozostawał Paderewski, którego potem zastąpił Leopold Skulski, Władysław Grabski, Wincenty Witos (okres wojny bolszewickiej i największego zagrożenia państwa 1920-21), Antoni Ponikowski, Artur Śliwiński i Julian Nowak (lata 1921-22).

Częste zmiany gabinetów w pierwszych latach niepodległości wynikały z koalicyjnego, wielopartyjnego ich charakteru. Większości w parlamencie bywały płynne i zmienne. Taka sytuacja utrzymała się także po 1922 r., gdy odbyły się kolejne wybory.

  • Jeszcze w 1919 r. sejm uchwalił tymczasowe zasady ustrojowe zwane popularnie „małą konstytucją”.
  • Właściwa ustawa zasadnicza została uchwalona przez sejm 17 marcu 1921 r. (obowiązywała do 23 kwietnia 1935).
    Punkt ciężkości władzy przesuwała w stronę parlamentu (sejmu), osłabiając aparat wykonawczy państwa. Jego głową czyniła konstytucja marcowa prezydenta. Wybierało go Zgromadzenie Narodowe czyli połączone izby na wspólnym posiedzeniu. Pierwszym prezydentem został Gabriel Narutowicz, kandydat centrowy. Z porażką nie chciała pogodzić się endecja, rozpętując nagonkę przeciw niemu. Kampania nienawiści, pełna histerii, wydała zatruty owoc w postaci zamachu na prezydenta i jego tragicznej śmierci po kilku dniach urzędowania (grudzień 1922). Nowym został wybrany Stanisław Wojciechowski, który pełnił tę funkcję do maja 1926 r.
  • W latach 1923-26 dochodziło do kolejnych licznych zmian rządu. Urząd premiera pełnili gen. Władysław Sikorski, ponownie Wincenty Witos, Władysław Grabski, Aleksander Skrzyński i po raz trzeci Witos. Tylko drugi gabinet Grabskiego był mniej skrępowany partyjnymi układami, posiadając ponadparlamentarny charakter, będąc powołany do przeprowadzenia bolesnych acz koniecznych reform gospodarczych, szczególnie walutowej (1924-25).
  • Na uwagę zasługują też rządy Witosa sprzymierzonego z endecją. Gabinet z 1923 musiał ustąpić pod naciskiem burzliwych manifestacji i strajków, niekiedy zakończonych przelewem krwi, zaś ten trzeci i ostatni pod przewodnictwem lidera PSL-Piast upadł wskutek zamachu majowego.

Demokracja parlamentarna w polskim wydaniu nie sprawdziła się i z różnych kręgów politycznych wyrastały tendencje do wzmocnienia władzy wykonawczej, nawet za cenę przewrotu. Zwolennicy charyzmatycznego i legendarnego już za życia Piłsudskiego działali najbardziej konsekwentnie i energicznie dokonując w maju 1926 r. zamachu stanu. Od tego momentu rozpoczyna się okres dyktatury sanacyjnej czyli Piłsudskiego i jego najbliższych współpracowników.

  • Rządy piłsudczyków nosiły znamiona typowego wówczas w Europie, nie tylko środkowej, autorytaryzmu czyli zdecydowaną przewagą władzy wykonawczej i redukcji znaczenia parlamentu. Marszałek starał się o legalizację przewrotu nie rozwiązując sejmu, wymuszając tylko na nim zgodę na wybór swego współpracownika, Ignacego Mościckiego na prezydenta i wzmocnienia jego uprawnień (tzw. nowela sierpniowa). Piłsudski zmierzał konsekwentnie do uchwalenia nowej konstytucji i w tym celu powierzył swemu kolejnemu zwolennikowi, Waleremu Stawkowi budowę zaplecza politycznego, niezbędnego do przeprowadzenia zmian; stało się nim BBWR (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem) stopniowo zwiększające swoją pozycją w sejmie podczas wyborów w 1928 i 1930 r.
  • Jednocześnie w miarę zaostrzania się sytuacji gospodarczej i politycznej doszło w 1930 r. do rozprawy sanacji z centrolewicową opozycją (tzw. oprawa i proces brzeski). W kwietniu 1935 r. sejm uchwalił wreszcie konstytucję która sankcjonowała faktyczny autorytaryzm, ciężar władzy przenosząc w ręce niemal wszechmocnego prezydenta. Piłsudski nie skorzystał jednak z tego faktu, choć tekst wyraźnie pod niego był pisany, umierając po 3 tygodniach (maj 1935 r.).

W następnych latach gdy zabrakło autorytetu marszałka doszło do sporów i podziałów w obozie sanacyjnym. Ostatecznie podzielili się władzą prezydent Ignacy Mościcki, wódz naczelny, marszałek Edward Rydz-Śmigły i minister spraw zagranicznych Józef Beck. Premier Składkowski był typem posłusznego, lojalnego wykonawcy poleceń głowy państwa. Wielkim przegranym okazał się Walery Sławek. BBWR został rozwiązany, a na jego miejsce sanacja utworzyła, mający przyciągnąć swą retoryką część endeckiej klienteli Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN), któremu przewodził Adam Koc. Pogłębiała się izolacja sanacyjnego obozu, a poprzedzające wybuch wojny skupienie się społeczeństwa w jednolitym froncie odnowy wobec III Rzeszy i przygaszenie wewnętrznych konfliktów wcale nie świadczyło o popularności i poparciu rządu.

Druga Rzeczypospolita niemal cały czas zagrożona przez swych sąsiadów, szczególnie Niemcy i ZSRR, balansowała między nimi usiłując zachować równy wobec nich dystans. Sprzymierzeńcami były Francja i Rumunią. Na krótko udało się w latach 30-tych poprawić stosunki z dwoma wielkimi sąsiadami (układy o nieagresji z ZSRR w 1932 r. i Niemcami w 1934 r.), nie zapobiegło to jednak śmiertelnemu zagrożeniu i zbliżeniu taktycznemu w 1939 r. ze strony III Rzeszy i stalinowskiej Rosji.

Zapamiętaj

  • 22.11.1918 – dekret rządu określający tymczasowy ustrój państwa; Piłsudski zostaje mianowany Tymczasowym Naczelnikiem Państwa;
  • grudzień 1918 – powstanie Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP) (od 1925 zwącej się Komunistyczna Partia Polski KPP) z połączenia Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) oraz PPS-Lewicy;
  • 27.12.1918 – wybuch powstania wielkopolskiego (trwało do 16.02.1919);
  • 16.01.1919-9.12.1919 – działalność rządu Ignacego Paderewskiego;
  • 26.01.1919 – wybory do Sejmu Ustawodawczego w Królestwie i Galicji Zachodniej;
  • 20.02.1919 – uchwalenie przez Sejm tzw. Małej Konstytucji;
    Józef Piłsudski ponownie Naczelnikiem Państwa;
  • kwiecień 1919 – zajęcie przez wojska polskie Wileńszczyzny;
  • 28.06.1919 – podpisanie traktatu pokojowego w Wersalu; ze strony polskiej uczynili to Paderewski i Dmowski;
  • lipiec 1919 – zepchnięcie wojsk zachodnioukraińskich za Zbrucz i zakończenie w ten sposób zwycięsko walk z Ukraińcami w Galicji Wschodniej;
  • 16.08.1919 – wybuch 1 powstania śląskiego, stłumione po kilku dniach;
  • styczeń-luty 1920 r. – sojusz polsko-ukraiński przeciwko sowieckiej Rosji;
  • marzec-maj 1920 – ofensywa polska na Ukrainie;
  • maj-czerwiec 1920 – kontrofensywy radzieckie w centrum i na północy frontu; polskie klęski i odwrót trwający do połowy sierpnia;
  • 5-6.07.1920 – konferencja w Spa, niekorzystne decyzje Rady Ambasadorów w kwestii Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spisza – oddanie ich Czechosłowacji, pada tam propozycja oparcia granicy polsko-radzieckiej na linii Curzona;
  • 30.07.1920 – powstanie w Białymstoku Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polskiego z Julianem Marchlewskim na czele;
  • 24.07.1920-13.09.1921 – pierwszy rząd W. Witosa, tzw. Rząd Obrony Narodowej;
  • 13-16.08.1920 – zwycięstwo polskie w bitwie warszawskiej nad bolszewicką Rosją
  • 19-25.08.1920 – drugie powstanie śląskie;
  • październik 1920 – rozejm polsko-bolszewicki i akcja gen. Żeligowskiego – zajęcie Wileńszczyzny;
  • 17.03.1921 r. – uchwalenie przez Sejm Ustawodawczy konstytucji („marcowej”);
  • 18.03.1921 – traktat pokojowy z Rosją Radziecką;
  • 20.03.1921 – plebiscyt na Górnym Śląsku (w lipcu 1920 odbył się Warmii, Mazurach i Powiślu);
  • 3.05-5.06.1921 – trzecie powstanie śląskie, w wyniku którego Rada Ambasadorów przyznała Polsce około 1/3 Śląska Górnego;
  • 5.11.1922 – wybory do sejmu, zwyciężył blok zwany Chjeną (Chrześcijańska Jedność Narodowa), ale nie uzyskał on większości;
  • 9-16.12.1922 – prezydentura Gabriela Narutowicza, gwałtownie przerwana zamachem na jego życie;
  • 20.12.1922-14.05.1926 – prezydentura Stanisława Wojciechowskiego;
  • 16-17.05.1923 – podpisanie paktu lanchorońskiego;
  • 28.05.-14.12.1923 – tzw. rząd Chjeno-Piasta czyli drugi rząd Witosa;
  • 19.12.1923-14.11.1925 – drugi rząd Władysława Grabskiego, który przeprowadza w 1924 r. reformę walutową
  • październik 1925 – konferencja w Locarno dla Polski wyraźnie niekorzystna ponieważ Niemcy odmawiają uznania jej granic;
  • grudzień 1925 – uchwała sejmu o reformie rolnej; parcelacji za odszkodowaniem podlegały majątki zwykłe powyżej 170 ha, a uprzemysłowione powyżej 700 ha;
  • 10-15.05.1926 – trzeci i ostatni rząd Wincentego Witosa;
  • 12-14.05.1926 – zamach majowy i przejęcie władzy przez J. Piłsudskiego; początek rządów sanacji (do 1939);
  • 1.06.1926-17.09.1939 – prezydentura Ignacego Mościckiego;
  • 2.08.1926 – tzw. nowela sierpniowa czyli rewizja konstytucji zwiększająca prerogatywy prezydenta;
  • 1927-1935 – funkcjonowanie BBWR (Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem)
  • wrzesień 1929 – narodziny Centrolewu;
  • 10.09.1930 – aresztowanie liderów Centrolewu i osadzenie ich w twierdzy;
  • 1930 – pacyfikacja Małopolski Wschodniej w odwecie za zamachy OUN-u (Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów);
  • listopad 1930 – wybory parlamentarne i zwycięstwo sanacji, unieważnienie listy Centrolewu;
  • marzec 1931 – powstanie Stronnictwa Ludowego z połączenia PSL ,,Piast”, PSL ,,Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego;
  • 25.07.1932 – zawarcie paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim;
  • 26.01.1934 – polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy popularnie zwana paktem o nieagresji;
  • lipiec 1934 – powstanie obozu karnego w Berezie Kartuskiej;
  • wrzesień 1934 – wypowiedzenie przez Polskę traktatu mniejszościowego;
  • 23.04.1935 – podpisanie przez prezydenta tekstu nowej konstytucji (uchwalonej przez sejm 23.03);
  • 12.05.1935 – śmierć Józefa Piłsudskiego;
  • lipiec 1935 – wybory parlamentarne w większości zbojkotowane przez społeczeństwo;
  • luty 1937 – decyzja o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP-u);
  • marzec 1938 – ultimatum polskie wobec Litwy i przyjęcie przez nią warunków; poprawa wzajemnych stosunków;
  • 21.09.1938 – nota polska wobec Czechosłowacji w kwestii Zaolzia i wkroczenie tam 3.10 polskich wojsk;
  • 24.10.1938 – wysunięcie żądań wobec Polski przez Niemcy;
    • przyłączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy,
    • zgoda na budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej przez Pomorze,
    • przystąpienie II RP do Paktu Antykominternowskiego;
  • listopad 1938 – wybory parlamentarne; wskutek niedemokratycznej ordynacji Sejm i Senat zdominowane przez sanację;
  • styczeń 1939 – ponowienie żądań niemieckich wobec Polski podczas wizyty Ribbentropa w Warszawie i ponowne ich odrzucenie;
  • marzec 1939 – kolejne kategoryczne żądania niemieckie, teraz już w formie ultymatywnej; Polska je odrzuca;
  • 31.03.1939 – gwarancje brytyjskie wobec Polski;
  • 28.04.1939 – wypowiedzenie przez III Rzeszę paktu o nieagresji z 1934;
  • 23.08.1939 – podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow i do paktu o nieagresji dołączono tajne protokoły dzielące strefy wpływów w środkowej Europie;
  • 1.09.1939 – napaść Niemiec na Polskę;
  • 17.09.1939 – napaść ZSRR na Polskę i tego samego dnia opuszczenie terytorium kraju przez rząd i naczelne dowództwo (do Rumunii)