Bruno Jasieński

But w butonierce

Zmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach,
Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.
Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach,
Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat.

Nie zatrzymam się nigdzie na rozstajach, na wiorstach,
Bo mnie niesie coś wiecznie, motorycznie i przed.
Mijam strachy na wróble w eleganckich windhorstach,
Wszystkim kłaniam się grzecznie i poprawiam im pled.

W parkocieniu krokietni – jakiś meeting panieński.
Dyskutują o sztuce, objawiając swój traf.
One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński,
Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.

One jeszcze nie wiedzą, one jeszcze nie wierzą.
Poezyjność, futuryzm – niewiadoma i X.
Chodźmy biegać, panienki, niech się główki oświeżą –
Będzie lepiej smakować poobiedni jour-fixe.

Przeleciało gdzieś auto w białych kłębach benzyny,
Zafurkotał na wietrze trzepocący się szal.
Pojechała mi bajka poza góry doliny
nic jakoś mi nie żal, a powinno być żal…

Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.
Same nogi mnie niosą gdzieś – i po co mi, gdzie?
Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mną nie zdążą echopowiem: – Adieu! –

spieszenia – neol. – od spieszyć się
wiorsta – tu: ustawione przy szosach kamienie wiorstowe, tzn. odmierzające odległość
windhorst – rodzaj eleganckiego kapelusza
parkocień – neol. – może: cienisty park?
krokietnia – miejsce do gry w krykieta
meeting – z ang. wiec, spotkanie
jour-fixe – z franc., tu: stałe godziny przyjęć towarzyskich
mojo – neol. – na wzór nieswojo
echopowiem – neol. – może: powiem jak echo?
adieu – z franc. żegnajcie

Na tle epoki

Bruno Jasieński to legenda polskiego futuryzmu. Dodać trzeba – legenda zasłużona i we wczesnym okresie twórczości troskliwie pielęgnowana. Ten urodzony w 1901 roku w Klimontowie syn prowincjonalnego lekarza, którego porównywano z doktorem Judymem, futurystą został w Moskwie, w której przebywał w latach 1914-1918. Tam zapewne czytał rosyjskich futurystów – Igora Siewierianina, Włodzimierza Majakowskiego czy Wielemira Chlebnikowa – od których uczył się nowej liryki. Kiedy w 1918 roku pojawił się w Krakowie, stał się szybko faktycznym przywódcą ruchu futurystycznego.

Był przecież autorem podstawowych jego dokumentów – dokumentów m.in. manifestów zamieszczonych w Jednodniówce futurystów. Na współczesnych oddziaływał jednak nie tylko swoimi wierszami. We wspomnieniach z ówczesnego Krakowa pojawia się jako przystojny brunet o szczupłej, nerwowej twarzy, ubrany z wyszukaną, cokolwiek teatralną elegancją: w oku trzymał monokl (wtedy już objaw dziwactwa), nosił laseczkę ze srebrną główką, pod szyją wiązał jaskrawoczerwony szalik zamiast krawata, a zdarzało się, że do kawiarni Esplanada (miejsce spotkań awangardowych twórców) wchodził ze szczoteczką do zębów w butonierce.

Jednym słowem – artysta, należący do bohemy, kontynuującej wzór postępowania cyganerii skupionej wokół Stanisława Przybyszewskiego. Z jedną różnicą; krąg Przybyszewskiego traktował swoją cygańskość śmiertelnie poważnie; u Jasieńskiego widzimy wyraźną zabawę formą postmłodopolskiego artysty. Kpina, śmiech, parodia czy przerysowywanie – zastępują tu celebrowanie własnego buntu. Bunt jednak jest skierowany przeciwko temu samemu wrogowi – burżujowi, filistrowi, strasznemu mieszczaninowi. But w butonierce jest tego buntu – niezbyt poważnego w formie, całkiem poważnego w swoich przesłankach i celach – znakomitym wyrazem.

Forma utworu – elementy analizy

But w butonierce, tytułowy utwór tomiku poezji wydanego w 1921 roku, to bodaj najbardziej znany polski wiersz futurystyczny. A przecież jest on typowy tylko dla pierwszej fazy futuryzmu i przekonanie, że poznając But w butonierce, poznaliśmy cały futuryzm, jest w najwyższym stopniu błędne.

Jednak w wierszu tym można odnaleźć cechy charakterystyczne dla całego futuryzmu:

po pierwsze, posługiwanie się strategią skandalu, szokowanie potencjalnego czytelnika przyzwyczajonego do klasycznych form i tematów liryki,
po drugie, obrazoburczy stosunek do wszelkiej tradycji;
po trzecie, eksperymenty językowe (neologizmy – np. spieszenia czy modyfikacje ortograficzne – np. siebiepewny);
po czwarte wreszcie, pojawienie się w liryce zjawisk i przedmiotów, będących znakami nowoczesnej cywilizacji (meeting, auto w białych kłębach benzyny).

W całości – tekst zaskakuje bezczelnością autora, wychwalającego swoje poetyckie triumfy (…gdy nastał Jasieński), bezceremonialnym posługiwaniem się absurdem (tytułowy but w butonierce) oraz wyraźnie odczuwanym tonem parodii – choćby głośnego wiersza Juliana Tuwima Do krytyków (A w maju…).

Sytuacja liryczna, treść, motywy, bohaterowie

Wiersz jest rodzajem manifestu poetyckiego, a zarazem prowokacją estetyczną (tzn. narusza zasady dobrego smaku). Pełni również funkcję komunikatu propagandowego, zawiera bowiem bardzo mocno wyrażone elementy autoreklamy.
Był zresztą w tym ostatnim charakterze wykorzystywany – Jasieński recytował go wielokrotnie przed publicznością na futurystycznych wieczorach (poezokoncertach), kreując w ten sposób legendę ekscentryka. Już sam tytuł jest szokujący i absurdalny – autor połączył tu dwa przedmioty całkowicie do siebie nieprzystające: but to coś zwykłego, codziennego, zaś butonierka kojarzy się raczej z czymś eleganckim. But w butonierce – to równocześnie coś eleganckiego i zwyczajnego, to całość absurdalna, groteskowa i skandaliczna. Jednak w połączeniu tym widać jeszcze inną niż absurd zasadę doboru – to podobieństwo brzmieniowe słów. Ten zabieg (aliteracja) pozwala dostrzec jakieś niedostrzegalne do tej pory podobieństwo buta i butonierki, jakiś związek między nimi. W ten sposób opuszczamy rzeczywistość zdrowego rozsądku i logiki, a przenosimy się do wolności artystycznej (słów na wolności). A jednocześnie dwukrotne użycie cząstki but – rytmizuje tytuł, zbliżając jego brzmienie do dziecięcych rymowanek.

Podmiotem lirycznym wiersza jest sam poeta („One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński…”), a ściślej mówiący wyobrażenie poety Jasieńskiego zapisane przez samego Brunona Jasieńskiego. Trudno bowiem uznać ten autoportret za całkowicie wierne odbicie rzeczywistości – to wyraźnie portret upiększony, o czym świadczą przechwałki:

Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.
Idę młody, genialny…

Charakterystyczne jest tu posługiwanie się w opisie hiperbolą:

Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat

Nasz poeta – wspaniały, piękny i dynamiczny („Bo mnie niesie coś wiecznie, notorycznie i przed”) – wie również, co znaczy savoir-vivre: „Wszystkim kłaniam się grzecznie i poprawiam im pled”. I choć nie wszyscy jeszcze wiedzą o jego wielkości, to przecież nawet panienki dyskutujące o sztuce dowiedzą się (to pewnik!), że „gdy nastał Jasieński,/ Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff”. Zwycięstwo jest przesądzone, dlatego siebiepewny, nowoczesny poeta odrzuci młodopolskie żale i smutki („I nic jakoś nic nie żal…”), choć może, zgodnie z konwencją literacką powinno być żal. Poczucie wielkości przerodzi się w stan euforycznej radości i takiej pewności siebie, że pozwoli ona autorowi odrzucić reguły poprawności językowej:

Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.

Pochwała samego siebie łączy się w tym wierszu z rodzajem lekceważenia wobec innych ludzi, świata i jego zasad. Oto poeta będzie trzymał ręce w kieszeniach, panienki nie wydają się najmądrzejsze, a „Tym, co za mną nie zdążą, echopowiem: – Adieu! –” .
Nasz bohater jest człowiekiem z gruntu nowoczesnym – ciągle w dynamicznym ruchu, nie do powstrzymania, przemierza świat w zwycięskim marszu. Bywa w miejscach, w których bywać należy (jest trendy, a może nawet lansowy) – tzn. w krokietni i na meetingach, wie, że należy uprawiać sport, potrafi docenić piękno automobilu i zna mnóstwo modnych, cudzoziemskich wyrazów (windhorsty, meeting, jour – fixe). Nowoczesność pociąga za sobą odrzucanie tradycji (w 1921 roku Staff, choć miał 43 lata, był już żywym klasykiem). Świat należy do młodych, którzy nie mają żadnych zahamowań – oto ogólniejszy wniosek płynący z rekonstrukcji sensów utworu.

Uwaga!
Ale przecież można odczytać w wierszy Jasielskiego nihilistyczną negację wszelkiej tradycji czy rodzaj barbarzyństwa kulturalnego, które leżały u podstaw totalitarnego (tzn. bolszewickiego i faszystowskiego) kultu młodości, siły, dynamiki.

Jak interpretować?

Można ten wiersz potraktować jako ilustrację założeń programowych futuryzmu (zapewne w jego „egofuturystycznej” wersji). Należałoby wtedy zwrócić uwagę na fascynację ruchem i dynamiką, na pochwałę młodości i pogardę wobec tradycji, na zamiar szokowania czytelnika, na eksperymenty językowe – np. neologizmy śpieszenia, mojo, innowacje ortograficzne, np. siebiepewny, rozluźnienie więzów logicznych, skłonność do absurdu i groteski (strachy na wróble w eleganckich windhorstach) czy wreszcie na używanie niezwykłych, tzw. rzadkich rymów: przed – pled, i X – jour-fixe, serce – butonierce. W takiej lekturze utwór należałby do historii literatury i w takim kontekście trzeba by było go czytać.
Można jednak spróbować odczytać But w butonierce jako utwór mówiący o wiecznym temacie młodości, która odrzuca zasady starego świata (por. np. Odę do młodości Adama Mickiewicza)

Jak można wykorzystać utwór?

Obrazy młodości w literaturze – zwróć uwagę na to, że Jasieński, podobnie jak Mickiewicz w Odzie do młodości, Tuwim w Do krytyków czy Wierzyński np. w wierszu Zielono mam w głowie – pokazują młodość jako okres buntu i nadziei, radości i poczucia siły, inaczej niż np. Joann Wolfgang Goethe w Cierpieniach młodego Wertera, w których młodzieńczy idealizm przegrywa walkę ze światem.

Bunt i buntownicy w literaturze – w omawianym utworze bunt nie wynika z niezgody na niesprawiedliwość świata (jak np. u Stefana Żeromskiego) i nie przybiera formy rewolucji (jak np. w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego), nie wiąże się także z postawą dekadencką (jak w Nie wierzę w nic Kazimierza Przerwy-Tetmajera) – jest raczej artystyczną prowokacją w imię wolności twórczej.

Stosunek do tradycji w literaturze XX wieku – Jasieński był poetą awangardowym, tak więc jego stosunek do tradycji musiał być krytyczny.

Skojarz!

Ruch futurystyczny nie zostawił arcydzieł, jednak był ważną zapowiedzią nowych w kulturze polskiej tendencji. Spełnił funkcję forpoczty, która przygotowała teren dla rozwoju kolejnych tendencji awangardowych – aż do eksperymentów językowych Mirona Białoszewskiego czy Stanisława Barańczaka. Jednocześnie futuryści – co zresztą bezustannie sami prowokowali – spotkali się z gwałtownym odrzuceniem ich poezji. Oskarżono ich o wszelkie możliwe, w tym i niepopełnione, grzechy. Bodaj najciekawszym świadectwem odbioru, a przy tym wartościowym literacko, były parodie.

Dwa futuryzmy

Kiedy w 1909 roku włoski dziennikarz i poeta Filippo Tommaso Marinetti opublikował w paryskiej gazecie „Le Figaro” Manifest futuryzmu [futuryzm – od łac. futurum – przyszłość] zapewne nie wiedział, że najwybitniejszych kontynuatorów swoich haseł znajdzie w Rosji i – do pewnego stopnia – w Polsce. (Interesujące jest to, że futuryzm rozwijał się głównie w krajach opóźnionych cywilizacyjnie). W Rosji ukształtowały się dwa główne nurty futuryzmu. Pierwszy to tzw. egofuturyzm Igora Siewierianina, w którego twórczości sentymentalno-dekadencka poza wiązała się z fascynacją nową cywilizacją techniczną oraz z ciągłym prowokowaniem estetycznym i obyczajowym. Do tego właśnie nurtu nawiązywał w Bucie w butonierce Jasieński. Natomiast łączony z twórczością Majakowskiego kubofuturyzm stał się dla Jasieńskiego inspiracją w późniejszym okresie (chodzi tu głównie o radykalność idei społecznych i wezwanie do rewolucji).

Główne idee europejskiego futuryzmu:

Antytradycjonalizm
…chcemy uwolnić ten kraj od śmierdzącej gangreny profesorów, archeologów, zawodowych przewodników i antykwariuszy. Kładźcie ogień pod szafy biblioteczne! Zmieńcie bieg kanałów, aby zatopić muzea (Filippo Tonesso Marinetti).
mickiewicz jest ograniczony. słowacki jest niezrozumiałym bełkotem (Arnold Stern, Aleksander Wat)

Odrzucenie metafizyki
…sztuka nasza nie jest ani odzwierciedleniem i anatomią duszy (psychologia), ani wyrazem naszych dążeń ku zaświatom Boga (religia), ani roztrząsaniem odwiecznych problematów (filozofia) – z polskiej jednodniówki Nuż w bżuhu

Odkrycie konkretu
Wierz w to i wierzaj,
co widzisz, macasz i łapiesz –
i na czym się wieszasz,
a nie w papier,
choćby go pisał papież i cesarz…
(Stanisław Młodożeniec)

Fascynacja nowoczesną cywilizacją
Będziemy opiewać (…) nienasycone dworce kolejowe (…) fabryki (…) mosty podobne do gimnastyków – olbrzymów (…) szerokopierśne lokomotywy, galopujące po szynach (…) i lot ślizgowy aeroplanów (Marinetti)

Eksperymenty językowe
dowolność form gramatycznych, ortografii i przestankowania, w zależności od twórcy
(Arnold Stern, Aleksander Wat).
Pszekreślamy zdańe jako antypoezyjny dźiwoloąg. (…) Na jego miejsce – skondensowane, ostre i konsekwentne kompozycje słów, ńeskrępowane żadnymi prawidłami składńi, logiki czy gramatyczności…
(Bruno Jasieński)

Demokratyzacja sztuki
Artyści na ulicę!; Każdy może być artystą. Teatry, cyrki, przedstawienia na ulicach, grane przez samą publiczność (Bruno Jasieński)

Uwaga!
Nieistniejący w języku polskim przysłówek „mojo” został zbudowany na kształt słowa „nieswojo” (tak się można czuć), zaś czasownik rechotać w polszczyźnie ludzi mniej genialnych nie bywa opatrzony zaimkiem zwrotnym się.

W tej bezczelności dwudziestoletniego poety jest coś radośnie świeżego. Podobne myśli w tych latach mieli skamandryci – np. Julian Tuwim, który w wierszu Do krytyków pisał: „A w maju, drodzy panowie, zwykłem jeździć na przedniej platformie tramwaju”, czy Kazimierz Wierzyński, piszący w Manifeście szalonym:

Precz z poezjami! Z duszą tromtadata!
Niech żyją bzdurstwo, bujdy, banialuki!
Dosyć rozsądku! Wiwat trans wariata!
Życie jest wszystkim! Nie ma żadnej sztuki!

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c334-testy-w-liceum/test-z-literatury-wspolczesnej-2-2

Bruno Jasieński – But w butonierce