Żelazny zestaw lektur
Uczy i wychowuje
• literatura parenetyczna średniowiecza;
• M. Rej: Żywot człowieka poczciwego;
• J. Kochanowski: Fraszki, Pieśni;
• W. Potocki: Moralia;
• I. Krasicki: Satyry, Bajki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki;
• J.U. Niemcewicz: Powrót posła;
• A. Mickiewicz: Pan Tadeusz, Ballady i romanse;
• E. Orzeszkowa: Nad Niemnem, Marta;
• H. Sienkiewicz: Szkice węglem.
Daje świadectwo prawdzie
Literatura czasów wojny:
• G. Herling-Grudziński: Inny świat;
• H. Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem;
• A. Sołżenicyn: Archipelag GUŁ-ag;
• T. Borowski: Pożegnanie z Marią;
• A. Szczypiorski: Początek
Literatura dotycząca dawniejszych wydarzeń historycznych:
• E.M. Remarque: Na Zachodzie bez zmian (I wojna światowa);
• S. Żeromski: Przedwiośnie (rewolucja w Rosji, wojna roku 1920);
• L. Tołstoj: Wojna i pokój (wojna Napoleona z Rosją 1812)
Literatura rejestrująca rzeczywistość:
• B. Prus: Lalka;
• M. Dąbrowska: Noce i dnie;
• G. Zapolska: Moralność pani Dulskiej;
• W. Reymont: Chłopi
Literatura faktu:
• M. Hłasko: Piękni dwudziestoletni;
• G. Herling-Grudziński: Dziennik pisany nocą;
• W. Gombrowicz: Dziennik;
• Z. Nałkowska: Dzienniki czasu wojny
Broni zagrożonych wartości
• J.J. Szczepański: Przed nieznanym trybunałem;
• Z. Herbert: Przesłanie Pana Cogito;
• G. Herling-Grudziński: Wieża;
• Cz. Miłosz: poezje
Inne teksty kultury:
- Jan Parandowski – Alchemia słowa
- mitologia – Pigmalion
- esej Z. Bieńkowskiego: Model człowieka – wzorzec świata (w Literaturze źle obecnej w szkole) – rozważania o roli współczesnej literatury.
Konspekt – pomysł na pracę
Propozycja wstępu:
Zanim zagłębię się w znakomitą literaturę ludzi dorosłych, by zastanowić się nad zadaniami literatury i misji pisarza – pragnę złożyć podziękowanie lekturom swojego dzieciństwa. One pierwsze uczyły i wychowywały, kształtowały moją postawę wobec świata, pokazywały dobro i piękno. To one spowodowały, że na wiele spraw patrzę dziś tak, a nie inaczej. Na przykład na dojrzałą literaturę – i zadania pisarzy…
Wstęp oryginalny, ciepły, w dodatku wzbogacający materiał literacki pracy literaturą dla dzieci i młodzieży. Zwraca uwagę na ważny czynnik: to młodego, dojrzewającego człowieka literatura uczy i kształtuje najpierw. Nie należy omawiać lektur dzieciństwa (nie ma na to miejsca ani czasu), wystarczy je wymienić, ale Małemu Księciu można poświęcić króciutki komentarz. Przecież wyszydzając dydaktyzm dorosłych – uczy, ukazuje prawdę o człowieku, kształtuje system wartości.
Teza:
Literatura spełnia wszystkie wymienione w temacie zadania – i uczy, i daje świadectwo swoim czasom, i ocala wartości. Spełnia ich więcej: bawi, prowokuje, zniewala, istnieje sztuka dla sztuki… W zależności od epoki i jej ideałów eksponowano wybrane cele i zadania pisarzy.
Układ pracy
Uczy i wychowuje
Literatura parenetyczna i dydaktyczna świadomie stawia sobie za cel pouczanie i wychowywanie odbiorcy. Proponuje różne postawy życiowe, uczy odróżniania dobra od zła, daje wzorce postępowania, ukazuje antyprzykłady, wyśmiewa wady ludzkie, chwali zalety. Epoki, w których panuje moda na dydaktyzm: oświecenie i pozytywizm.
Utrwala swoje czasy
Najlepiej widać to na przykładzie literatury traktującej o powstaniach, wojnach, wielkich wydarzeniach historycznych. Mnóstwo utworów omawia czasy wojny, tragedie holokaustu, obozów, łagrów. Mają szczytny cel: nie pozwalają zapomnieć o zbrodniach, przestrzegają przed podobną przyszłością. Ale interesujące są również te utwory, które opiewają codzienność, utrwalają swoje czasy, obyczaje, stroje, atmosferę. Dzięki Lalce Prusa znamy Warszawę z końca XIX w., dzięki Balzakowi – Paryż.
Broni wartości moralnych
Poeci często dają wyraz temu, że literatura powinna bronić moralności. W utworach Miłosza misja obrońcy etyki przypada poecie, Herbert formułuje dekalog Pana Cogito, Różewicz głosi upadek i rozpad systemu moralnego. Prawdą jest też, że każda książka – czy dydaktyczna, czy historyczna, ukazuje dobro lub zło i broni najważniejszych wartości.
Konkluzja:
Trudno określić, który z powyższych celów przyświecających literaturze jest najważniejszy. Najmniej lubiany jest dydaktyzm. Rola kronikarza przydatna jest dla późniejszych pokoleń. Misja ocalenia wartości najważniejszych – nieprzeceniona dla wszystkich, nawet dla tych, którzy nie czytają. Najważniejsze zatem, by literatura istniała i mogła spełniać swoje posłannictwo.
Uwaga!
Istnieje niebezpieczeństwo odejścia od tematu, jeśli ktoś skupi się np. na konflikcie ideowym: czy literatura ma być sztuką dla sztuki, czy służebnicą wzniosłych misji. Nie dajcie się zwieść tej pokusie, realizacja tematu mieści się w granicach tego drugiego wariantu. Może też zgubić autora bogactwo materiału literackiego – nie ma potrzeby omawiania wszystkich utworów, które pasują do tematu. Należy przytoczyć najistotniejsze przykłady, sceny, postacie, inne zaś tytuły wymienić, aby wykazać się znajomością materii.
Jakie mogą być tematy?
- Pisarz – kronikarz, sędzia ludzkich czynów i obrońca wartości czy kreator nowych światów, mistrz słowa i formy? Z których funkcji najlepiej wywiązali się twórcy XX wieku?
- Myśl Zbigniewa Herberta: „Literatura dzieli z człowiekiem jego samotność i potrzebę przeciwstawiania się złu” – potraktuj jako motto do rozważań o funkcjach literatury.
- „Pewne prawdy jakoś nie mijają, powracają do ludzi wciąż” (Karol Wojtyła). Przedstaw swoją opinię na temat roli, jaką spełnia literatura w utrwalaniu wartości uniwersalnych.
Zobacz:
Rola literatury w życiu człowieka na przykładzie losów Skawińskiego