Liryka
Ten rodzaj literacki, dopuszczający do głosu przemawiającą o swoich wewnętrznych przeżyciach jednostkę, obejmuje wiele gatunków głównie poetyckich.
Liryka uznawana jest za pierwotną formę twórczości literackiej w ogóle. Wywodzi się ją z obrzędów religijnych. Na początku do liryki należały teksty pieśni wykonywanych z akompaniamentem muzycznym w ramach uroczystości religijnych, patriotycznych lub związanych z życiem rodzinnym.
Momentem przełomowym w rozwoju liryki było oderwanie się jej od muzyki. Trwałe okazały się wówczas gatunki literackie ukształtowane w okresie jej ścisłego związku z muzyką: oda, hymn, tren, elegia. Były to główne gatunki liryczne wykorzystywane aż do schyłku klasycyzmu, czyli przełomu XVIII i XIX wieku. Od romantyzmu w dużej mierze zacierają się granice gatunkowe w ramach liryki. Lirykę zaczęto rozumieć ogólnie jako wyraz uczuć i przeżyć wewnętrznych. Odtąd zwykło się mówić o różnych odmianach liryki w zależności od typu wyrażanych przez nią doznań. Mówi się więc o liryce miłosnej, refleksyjno-filozoficznej, religijnej, patriotycznej. Dziś lirykę najczęściej utożsamia się z poezją.
Epika
Za źródło epiki jako samodzielnego rodzaju literackiego uznaje się ludowe opowieści przekazywane ustnie, dotyczące legendarnej i historycznej przeszłości: mity, podania, baśnie.
Epos – po grecku: słowo, opowieść – stanowił dominujący gatunek epiki aż do powstania powieści. To utwór rozbudowany, zazwyczaj wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych przodków na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. Źródłem eposu, jak całej epiki, były mity, podania utrwalające pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz uznawane przez zbiorowość wartości i wierzenia religijne. Formę pośrednią między mitami a eposem stanowiły pieśni epickie o tematyce mitologiczno-historycznej śpiewane przez nadwornych lub wędrownych śpiewaków przy akompaniamencie kitary. Z takich właśnie utworów wyrosły najwybitniejsze dzieła epiki starożytnej, Iliada i Odyseja. Autorem narodowego eposu rzymskiego, Eneidy, jest Wergiliusz.
Dramat
To rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone w zasadzie do wystawiania na scenie, mające formę dialogu. Wyrósł z obrzędów religijnych. Oba podstawowe gatunki dramatu z obrzędów ku czci Dionizosa. Tragedia z tak zwanych Wielkich Dionizji, komedia z Małych Dionizji. Na pierwszym miejscu stawiali Grecy tragedię, po niej dopiero sytuowała się komedia. Pierwotnie słowo tragedia oznaczało dosłownie tyle, co pieśń kozła (greckie: tragos = kozioł, aoide = pieśń). Tragedia wyrosła bowiem z tzw. dytyrambu – pieśni pochwalnej na cześć Dionizosa, śpiewanej podczas świąt dionizyjskich przez chór, zapewne przebrany za kozły.
Tragedii przypisywano bardzo dużą wartość estetyczną. Miała być dla widzów istotnym przeżyciem, prowadzić do katharsis – oczyszczenia. Katharsis dokonywało się za sprawą osoby bohatera tragicznego: jego trudna sytuacja miała wzbudzać w widzach litość, a jego podobieństwo do każdego z nich – trwogę.
Nieodłącznie związana z dramatem greckim koncepcja tragizmu. Polegała na ukazaniu bohatera w sytuacji bez wyjścia, ciągle borykającego się z nieuchronnym i bezlitosnym Fatum, czyli losem, przeznaczeniem. Bohater tragiczny jest skazany na wybór, ale cokolwiek wybierze, będzie źle: wszystkie drogi są dla niego zamknięte, a tymczasem na którąś z nich wejść musi. Sytuacja bohatera tragicznego doprowadza nieuchronnie do – najważniejszego bodaj elementu utworu – katastrofy. Pojęcie bohatera tragicznego odcisnęło silne piętno na literaturze europejskiej późniejszych epok. Nawiązywał do niego Szekspir, tworząc choćby postacie Hamleta i Makbeta, i na przykład Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie.
Rodzaje literackie:
- liryka ( poezja, utwory,w których dominuje wyraz uczuć podmiotu mówiącego);
- epika ( utwory narracyjne);
- dramat ( utwory sceniczne)
Późniejsze ważne eposy, czyli potomków starożytnego gatunku:
- Epos rycerski – np. Pieśń o Rolandzie
- Epos renesansowy – np. Orland szalony
- Raj utracony Johna Miltona i Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego w baroku
- Pan Tadeusz – ostatni klasyczny epos (romantyzm)
Kto zerwał z antyczną zasadą?
Dopiero William Szekspir!
Reguły trzech jedności i kategorii katharsis, decorum, tragizmu obowiązywały długie lata jako kanon klasyczny. Szekspir dokonał przełomu, rujnując układ dramatu, inaczej operując czasem, przestrzenią i wprowadzając kilka wątków. Zerwał też z decorum – zasadą odpowiedniości stylu do gatunku, w wyniku czego w tragedii mogły pojawić się postacie i sceny humorystyczne.
Najważniejsi tragicy:
- Ajschylos, twórca Persów i Prometeusza w okowach oraz trylogii Oresteja, właściwy twórca tragedii jako gatunku; w jego utworach pełno długich partii chóralnych i monologów bohaterów przesyconych mrocznym patosem;
- Sofokles, autor Antygony i Króla Edypa; wprowadził do akcji trzeciego aktora i ograniczył rolę chóru;
- Eurypides, do spuścizny którego należą Medea i Elektra; nadał swoim bohaterom cechy bardziej ludzkie, uwidaczniając tym samym ich tragizm jako jednostek.
Najznakomitszym zaś twórcą komedii był Arystofanes, autor Żab, Chmur i Ptaków, który w swoich utworach bezlitośnie wyśmiewał wielu ateńskich filozofów, polityków i mówców.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/podaj-cechy-charakterystyczne-wszystkich-rodzajow-literackich
Skąd się wzięła nazwa liryka? Przedstaw najważniejsze jej gatunki.
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c156-antyk/liryka-w-starozytnej-grecji