Różne obrazy przyrody w literaturze – omów sposoby ich kreowania i funkcje w wybranych utworach.
Komentarz
Temat bardzo obszerny, ale chyba niezbyt trudny. Daje możliwość wyrażenia indywidualnego zdania. Wart polecenia miłośnikom malarstwa, architektury, przyszłym studentom architektury krajobrazu itp.
Inne możliwe sformułowania tematu
- Współbrzmi, zachwyca, przeraża… Jaką rolę pełni pejzaż w literaturze i sztuce. Odwołaj się do wybranych przykładów.
- Przyroda bliska, zdumiewająca, tajemnicza? Rozważ, odwołując się do utworów literackich różnych epok.
Strategie wstępu
Temat prezentacji nakazuje przedstawienie obrazów przyrody, zatem na wstępie krótko scharakteryzuj najogólniejsze cechy postrzegania natury przez autorów różnych epok.
- O tym, że świat jest doskonały, poucza nas Biblia. Bóg stworzył swe arcydzieło i oddał we władanie człowiekowi.
- Żyć w zgodzie z naturą zalecali twórcy renesansowi, którym tak miłe były ład, porządek, harmonia, symetria.
- Oświecenie sprzyjało poznawaniu przyrody poprzez rozum, choć nie stroniło od zabawy – stąd popularność sielanek.
- Romantycy jako pierwsi wprowadzili wyraźne rozróżnienie, terminem natura obejmując także wszelkie zjawiska nadprzyrodzone. Realnie istniejąca przyroda natomiast stanowiła wyraz nastrojów emocjonalnych.
- Pozytywistów fascynowały nauki przyrodnicze i metody w nich stosowane przeszczepiane na grunt tworzącej się właśnie socjologii. Uzależnili człowieka od praw przyrody – w strukturze charakteru prezentowanych bohaterów doniosłą rolę przyznając czynnikom biologicznym, panującym nad intelektem i wolą.
- W Młodej Polsce w plastycznych przedstawieniach, będących tłem stanów emocjonalnych bohaterów, wykorzystywano naturę do ogólniejszych, refleksyjnych, często pesymistycznych – zgodnie z modą na dekadentyzm – rozważań.
- Później natura stała się świadkiem zmagań o odzyskanie wolności, by w niepodległym kraju stać się powierniczką dorastających młodych ludzi, ukazując na przemian swe uroki i sekrety.
Strategie rozwinięcia
Omów ciekawsze ujęcia motywu:
Przyroda doskonałym dziełem Boga
- W Księdze Genezis poznajemy proces tworzenia świata w ciągu sześciu dni: oddzielenie światłości od nocy, lądu od morza, stworzenie sklepienia niebieskiego, powołanie do życia roślin i zwierząt, a wszystko ze sobą współgra – „I widział Bóg, że było dobre”.
- Pieśń XXV z Ksiąg pierwszych Jana Kochanowskiego stanowi wyraz uczuć wobec Boga – podziw i wdzięczność. Świat jest doskonały, ponieważ to dzieło wybitnego mistrza i artysty. O doskonałości świadczą panujący ład, porządek, logiczne funkcjonowanie wszystkich elementów, symetria, piękno. Utwór podkreśla istnienie Boga wszędzie (panteizm).
- Mrówko ważko biedronko Jana Twardowskiego wskazuje na odrębny, niedostrzegany przez nas – tak daleki, a jednocześnie tak nam bliski – mikrokosmos.
Przyroda pośrednikiem między ludźmi a Bogiem
- Czatyrdah Adama Mickiewicza – romantycy pojmowali naturę jako sferę pośredniczącą między Bogiem a człowiekiem. Byli przekonani o istnieniu metafizycznej więzi między ludźmi a otaczającym światem.
Życie w harmonii z przyrodą
- Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego tłumaczył, iż cykliczność przyrody narzuca człowiekowi rytmiczny tryb życia: pory roku wyznaczają czas jego pracy, obowiązków, rozrywki. Życie w zgodzie z przyrodą zapewnia więc spokój i stabilizację. Każda pora umiejętnie wykorzystana daje wiele przyjemności i satysfakcji.
- Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego to pochwała uroków życia czarnoleskiego (wiejskiego), oczywiście w zgodzie z naturą.
- Placówka Bolesława Prusa – tu także pory roku określają sposób życia i pracy. Ale też determinują sposób myślenia, odczuwania; natura prowadziła swoisty dialog ze Ślimakiem, który wraz z rodziną zależał od przyrody. Lecz i działania Ślimaka wpływały na jej rozwój, rozkwit.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – piękna legenda o Janie i Cecylii świadczy o tym, że to praca stanowi podstawę istnienia człowieka w przyrodzie. Rozumieli to Bohatyrowicze, dlatego byli szczęśliwi w swym określonym miejscu na ziemi.
- W Chłopach Władysława Reymonta przyroda narzucała rytm pracy – najmniej wolnego czasu mieli chłopi w lecie, w tym okresie bowiem wypadają sianokosy, żniwa. Także życie towarzyskie było regulowane przez naturę – ożywiało się w zimie (tańce w karczmie lub słuchanie opowieści w domu).
Zgodnie z prawami przyrody najważniejsze wydarzenia rodzinne – porody – odbywały się na wiosnę, gdy wszystko budzi się do życia. Ponadto zmiany atmosferyczne miały duży wpływ na samopoczucie chłopów; inaczej zachowywali się, gdy padał deszcz i było mglisto; inaczej reagowali w upalne dni.
Życie pozbawione harmonii z przyrodą
- Zmierzch Stefana Żeromskiego – chłopi zmuszeni warunkami bytowymi do pracy ponad siły, zmuszeni zostali jednocześnie do przełamania odwiecznego cyklu natury. Kiedy natura układała się do snu, Gibałowie jeszcze zwozili torf.
- Sonety Z chałupy Jana Kasprowicza – wykorzystując technikę impresjonistyczną i założenia naturalizmu, stworzył poeta taki obraz wsi, aby podkreślić jej nędzę, zaniedbanie, brzydotę, tragizm.
Przyroda pomocna człowiekowi
- Joseph Bédier, Dzieje Tristana i Izoldy – w lesie moreńskim po wielu straszliwych przeżyciach kochankowie znaleźli dla siebie schronienie.
- Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego udzielił wskazówek, jak dbać o naturę, by w pełni wykorzystywać jej dary. Stworzył jakby podręcznik dobrego zarządzania. Za umiejętne gospodarowanie przyroda odpłaci się obfitością plonów, a to przełoży się na wymierne korzyści materialne. Owocem pracy będzie też samozadowolenie.
- Na lipę – dzięki temu drzewu Jan Kochanowski zyskiwał natchnienie.
Przyroda jako arkadia
- Sielanki Szymona Szymonowica ukazują piękno krajobrazu ziemi rodzinnej, stanowią apoteozę prostego życia na łonie przyrody.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – przyroda jest piękna o każdej porze doby, w każdych warunkach atmosferycznych, niczym w sielance.
Przyroda nauczycielką
- Jean Jacques Rousseau w Emilu postulował, że w programie wychowania dziecka obowiązkowo powinna znaleźć się nauka o przyrodzie. Opiekun musi zadbać o to, by jego podopieczny nauczył się obcować z naturą. Obserwacja przyrody rozbudzi w dziecku pierwsze zainteresowania światem – ma przecież z niego wyrosnąć świadomy obywatel. Dzieło to stanowi realizację hasła powrotu do natury, jest krytyką cywilizacji i jej ujemnego wpływu na osobowość człowieka.
- Kordian Juliusza Słowackiego – potęga dzikiej alpejskiej przyrody (Mont Blanc) pozwoliła bohaterowi odrodzić się wewnętrznie, uwierzyć we własne siły, odnaleźć cel i sens życia.
Przyroda ograniczeniem człowieka
- Adolf Dygasiński (Wilk, psy i ludzie) – popularyzator postulatów naturalizmu – zauważył, że wszyscy – ludzie jak i zwierzęta: dzikie, oswojone, gospodarcze – podlegają takim samym odwiecznym prawom i uczuciom, jak: miłość, strach, głód, instynkt samozachowawczy. W nierównej walce o byt motywy zwierząt uznał autor za uczciwsze od ludzkich, gdyż wśród ludzi gra o życie przeobraziła się w grę o zyski i władzę. Ale wszędzie i zawsze przegrywa słabszy.
- W Konopielce Edwarda Redlińskiego niebezpieczne bagna i mokradła chroniły przed nieproszonymi gośćmi – do Taplar przychodzili tylko żebracy – od lat ci sami, o tej samej porze, oprócz miejscowych jedynie oni znali bezpieczną drogę. Przynosili niepokojące wieści o tym, co wyprawia się w miastach. Chłopi bali się, że kiedy dostęp do wioski zostanie ułatwiony, przyjdą ludzie, którzy będą dawać zły przykład.
Przyroda jako tajemnica
Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu opisał matecznik jako miejsce dostępne jedynie dla zwierząt, o tym, że istnieje i jak wygląda, przypuszcza się tylko i fantazjuje.
Ogrom przyrody
- Widok gór ze stepów Kozłowa Adama Mickiewicza – Mirza i Pielgrzym zachwycają się potęgą natury, górami jakby „zabawkami” Allacha i aniołów.
- Żagiel Michaiła Lermontowa – maleńki okręt z białym żaglem na ogromnym
Siła przyrody
- Burza Adama Mickiewicza – burza na morzu to przerażające zjawisko, cóż znaczy dla niej statek!
- Tylko twój Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – czymże jest wysiłek człowieka w porównaniu do dokonań natury – zarówno dobrych, jak i złych.
- Mrówka Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – od mrówki należy się uczyć wytrwałości.
Przyroda symbolem śmierci
- W Trenie V Jana Kochanowskiego symbolem śmierci jest oliwka, którą zniszczył nieuważny sadownik. Drzewko delikatne, młode – tak jak zmarła Urszulka. Podkreślona została niezgoda na to, by umierało dziecko.
- Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza – w brzezinowym lasku znajdowała się mogiła Basi, którą razem z córką odwiedzał smutny, ciągle kochający Bolesław. Jego chory na suchoty brat snuł tam rozważania o śmierci, rozkładzie ciała młodej kobiety. To miejsce też wybrał na swój grób.
Przyroda symbolem patriotyzmu
- W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza rzecznikiem niepowtarzalnego, oryginalnego piękna litewskiej przyrody okazał się Tadeusz, przeciwstawiający się zachwytom Hrabiego i Telimeny nad pejzażami włoskimi.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – to również dzieło sławiące litewską przyrodę.
Przyroda i nastroje
Zachwyt
- Sofiówka Stanisława Trembeckiego – to opis pięknego ogrodu Zofii Potockiej. A Ukraina to kraina mlekiem i miodem płynąca, urodzajna, obfitująca w zwierzynę.
- Tatry stały się odkryciem Młodej Polski. Po raz pierwszy w naszej literaturze zauważono ich piękno i bogactwo. Najwyższe osiągnięcia i największe mistrzostwo w tej tematyce wykazał Kazimierz Przerwa-Tetmajer. W jego Poezjach pojawiły się sugestywne opisy stawów, łańcuchów górskich, potoków oglądanych przez poetę z miejsc wówczas rzadko odwiedzanych. A także zjawisk atmosferycznych oddawanych za pomocą technik impresjonistycznych.
- Wysokie drzewa Leopolda Staffa – to zachwyt nad monumentalnymi drzewami na tle zachodzącego słońca odbijających się w stawie. Podmiot liryczny kontempluje ich piękno za pomocą wszystkich zmysłów. Poeta zastosował technikę synestezji.
Przerażenie
- Król olch Johanna Wolfganga Goethego – choroba dziecka wywołuje u niego halucynacje – ożywienie przyrody, pojawienie się postaci fantastycznych, a to powoduje przerażenie zarówno chłopca, jak i jego ojca.
- Bakczysaraj w nocy Adama Mickiewicza – spojrzenie nocą na niebo wywołuje u poety lęk przed niepojętymi siłami, ogromem wszechświata.
Refleksje
- Do gór i lasów Jana Kochanowskiego – przyroda nastraja poetę do spojrzenia na swoje życie z perspektywy przeżytych lat, teraz zaś cieszy się on, że umiał zrealizować hasło epoki: korzystaj z chwili.
- Stepy akermańskie Adama Mickiewicza – pod wpływem piękna krajobrazu poeta popada w nastrój smutku i tęsknoty za ojczyzną.
- Liryki lozańskie Adama Mickiewicza – to zapis refleksji o przemijaniu i próba pogodzenia się z koniecznością ciągłego pielgrzymowania.
- Hymn II Juliusza Słowackiego to także tęsknota za ojczyzną wywołana o zachodzie słońca widokiem lecących nad Aleksandrią bocianów.
- Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza – to przyroda w ujęciu symbolicznym. Opis czerwonego kwiatu na tle szarych skał, potoku i próchniejącego pnia limby posłużył autorowi do ukazania zjawiska przemijania, śmierci. Ale można obraz ten utożsamiać też z klęską, niepowodzeniami. Zestawione kontrastowo barwy: jaskrawa czerwień jako młodość lub bunt przeciwko prawom natury albo odradzanie się życia, a błękitnopopielate odcienie wody, głazów jako codzienność, szara rzeczywistość lub twarde normy powodują u odbiorcy zderzenie uczuć optymistycznych – wiary, nadziei – z przygnębiającymi.
- Deszcz jesienny Leopolda Staffa – deszczowy jesienny dzień wywołuje nastrój smutku, melancholii, poczucie niepokoju wynikającego z nieokreślonej bliżej przyczyny.
- Na Anioł Pański Kazimierza Przerwy-Tetmajera – nakreślony w technice impresjonistycznej odludny pejzaż: moczary, cmentarz, rzeka to przykład dekadentyzmu, tzn. poczucia przemijania, bezcelowości, bezsensowności egzystencji.
Przyroda świadkiem szczęśliwych chwil
- Laura i Filon Franciszka Karpińskiego – spotkaniom kochanków patronuje jawor – jest świadkiem ich sprzeczek i pogodzeń.
- Noce i dnie Marii Dąbrowskiej – pani Barbara i nenufary zerwane przez jej adoratora Toliboskiego.
- W malinowym chruśniaku Bolesława Leśmiana – to poetycki zapis wrażeń z pierwszego kontaktu fizycznego ukrywających się przed światem kochanków.
Przyroda świadkiem zbrodni
- Lilie Adama Mickiewicza – te piękne kwiaty wyrosły na grobie męża zasadzone ręką mężobójczyni.
- Balladyna Juliusza Słowackiego – tytułowa bohaterka pośród malin zabiła siostrę rywalizującą z nią o serce Kirkora.
Przyroda świadkiem walk narodowowyzwoleńczych
- Gloria victis Elizy Orzeszkowej – wiatr i drzewa głoszą tragiczną historię oddziału powstańczego, składając tym samym hołd odwadze pokonanych. Ta personifikacja pomogła autorce wyrazić swój pogląd na sprawę, o której nie można było pisać inaczej, jak za pomocą języka ezopowego.
- Las w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – później znaleźli w nim wieczny spoczynek uczestnicy powstania – w mogile – miejscu kultu okolicznych mieszkańców.
- Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego – podkreśleniem tragedii powstania styczniowego jest obraz wron żerujących na pobojowisku; pesymizm, przygnębienie wzmacniają nadciągające chmury i deszcz.
- Mazowsze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – ta kraina od wieków jest świadkiem walk Polaków o wolność.
Przyroda współuczestnikiem losu
- Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – symbol rozdartej sosny jest obrazem wyboru doktora Judyma, który pozwoli mu spłacić „dług przeklęty”, ale nie pozwoli zapomnieć o krzywdzie wyrządzonej Joasi.
- Konopielka Edwarda Redlińskiego – Kaziuk został wychowany (i długo żył w tym przekonaniu) w poszanowaniu drzewa zasadzonego w dniu jego urodzin. Był to brat klon. Jego ścięcie to śmierć dla brata człowieka.
Przyroda – pomnik dziejów
- Królewskie dęby Wincentego Pola – poeta czasów rozbiorowych złożył hołd monumentalnym drzewom pamiętającym dni chwały:
Królewskie drzewa! Wy pomniki żywe
Ubiegłych czasów, dęby miłościwe;
Witam was, witam czołem pochylonym.
- Puszcza jodłowa Stefana Żeromskiego – Puszcza Świętokrzyska jako świadek czasów jeszcze przedchrześcijańskich: „Ucieczka anachoretów, wielki oddech ziemi i żywa pieśń wieczności!”.
Przyroda współczująca
- Październik, Liście Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – poetyckie miniatury na temat odchodzącej, niespełnionej miłości.
- Topielice Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – rzeka umożliwia kontakt martwym: kobiecie i kotce.
Strategia zakończenia
Wiele jest obrazów przyrody, każda epoka wnosiła nowe ujęcia, znaczenia, odkrywała kolejny sens. Przyroda jest wielką tajemnicą – niemożliwe jest jej poznanie do końca. Może to i lepiej – każdy z nas ma prawo odkryć coś tylko dla siebie.
Przyroda okazywała się dla ludzi pomocna jak i złowroga. Stawała się świadkiem chwil miłych i zbrodni. W różny sposób wpływała na samopoczucie człowieka: poprzez radość z obcowania z nią, ale i strach z tego samego powodu. Wywoływała refleksje dotyczące życia – jego przemijania, bezsensu, ale i zadowolenie z dobrze przeżytego życia. Dawała nieograniczone możliwości (nauka, rozwój, przemiana wewnętrzna), lecz także dość skutecznie ograniczała.
Pytania do dyskusji
Jakie gatunki wykorzystywał Kochanowski, gdy opisywał przyrodę?
Proponowana odpowiedź
Są to przede wszystkim pieśni i fraszki. Pieśń – wywodząca się z antyku – to pierwotnie utwór przeznaczony do śpiewania, a później jedynie w konstrukcji – budowie stroficznej, wersyfikacji, rymach – przypominający o swoim związku z muzyką. Fraszka to niewielki utwór poetycki, którego nazwa wywodzi się z włoskiego, rodzaj zabawy słownej, żartu, chociaż oczywiście są też fraszki refleksyjne, filozoficzne.
Czy mógłbyś wyjaśnić dokładniej, na czym polegało dwojakie rozumienie natury przez romantyków, o którym wspomniałeś we wstępie?
Proponowana odpowiedź
Natura to oczywiście przyroda, a więc góry, lasy, rzeki itd. A pomysł na drugie rozumienie natury romantycy zaczerpnęli z twórczości ludowej, stąd w ich utworach tak dużo różnego rodzaju duchów, upiorów, rusałek, nimf – stworów nadprzyrodzonych, o niekiedy dość dużych magicznych możliwościach.
Stanisław Trembecki opisał piękną Sofiówkę. Czy znasz inny tego typu park?
Proponowana odpowiedź
Może to być Arkadia, założona przez księżnę Helenę Radziwiłłową, niedaleko rodowego majątku Nieborów. Jest to park w stylu angielskim, tzn. organizowany w sposób jak najbardziej zbliżony do naturalnego, swobodnego układu roślin i drzew. W nastrojowych zakątkach architekt porozrzucał urokliwe ustronne budynki sprzyjające rozmyślaniom, marzeniom. Niektóre już z założenia stanowiły malowniczą ruinę, np. Domek Gotycki czy Dom Murgrabiego.
Bibliografia
• Księga Genezis
• Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego
• Jan Kochanowski, Na lipę, Pieśń świętojańska o sobótce, Tren V, Pieśń XXV, Do gór i lasów
• Szymon Szymonowic, Sielanki
• Franciszek Karpiński, Laura i Filon
• Stanisław Trembecki, Sofiówka
• Adam Mickiewicz, Czatyrdah, Bakczysaraj w nocy, Stepy akermańskie, Burza, Lilie, Pan Tadeusz, liryki lozańskie
• Juliusz Słowacki, Kordian, Hymn II, Balladyna
• Bolesław Prus, Placówka
• Eliza Orzeszkowa, Gloria victis, Nad Niemnem
• Władysław Reymont, Chłopi
• Jan Kasprowicz, Z chałupy, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
• Bolesław Leśmian, W malinowym chruśniaku
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Poezje, Na Anioł Pański
• Leopold Staff, Wysokie drzewa, Deszcz jesienny
• Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Zmierzch, Ludzie bezdomni
• Maria Dąbrowska, Noce i dnie
• Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze
• Jarosław Iwaszkiewicz, Brzezina
• Edward Redliński, Konopielka
• Jan Twardowski, Mrówko ważko biedronko
• Joseph Bédier, Dzieje Tristana i Izoldy
• Jean Jacques Rousseau, Emil
• Johann Wolfgang Goethe, Król olch
• Michaił Lermontow, Żagiel
Zobacz: