Narodziny państwa litewskiego

Plemienne księstwa litewskie zjednoczył w połowie XIII wieku książę Mendog. Ekspansja litewska dokonywała się kosztem osłabionej rozbiciem politycznym, a potem i mongolskim najazdem Rusi. Mendog skutecznie manewrował między wrogimi mu Krzyżakami i książętami ruskimi a Polską.

  • W 1253 roku, po wcześniejszym przyjęciu chrztu, Mendog, za zgodą Innocentego IV koronował się na króla Litwy, a w 1261 roku połączył się ze Żmudzinami toczącymi zwycięskie boje z Krzyżakami.
  • W 1263 roku król Mendog zginął w wyprawie na Brańsk. Po jego śmierci kraj pogrążył się w wojnie domowej. Z kryzysu państwo litewskie wyprowadzili następcy Mendoga: Wojsiełk, Trojden i Wittenes, którzy umocnili kraj.
  • Do pozycji mocarstwa doprowadził Litwę Olgierd (1345-1377), zajmując olbrzymie obszary Rusi (Wołyń, Kijowszczyzna, ziemia czernihowska). W 1377 roku panowanie po nim przejął jego syn – Jagiełło.

 

Przesłanki unii polsko-litewskich

Polskę i Litwę dzieliły w przeszłości pewne sprawy, takie jak: problem Rusi Halickiej, łupieżcze wyprawy Litwy w głąb Polski czy też udział niektórych polskich feudałów w „krucjatach” organizowanych przez Krzyżaków na Litwę jako ostatni pogański kraj nad Bałtykiem. Pierwszą próbę zbliżenia z Litwą podjął Łokietek, żeniąc swego syna Kazimierza z litewską księżniczką Aldoną. Kolejna próba sojuszu Polski z Litwą, podjęta już po wygaśnięciu piastowskiego rodu i śmierci Ludwika Węgierskiego, przyniosła jednak ważkie skutki.

Unia w Krewie (1385 r.)

W 1385 roku zawarta została unia polsko-litewska w Krewie.
U jej genezy legło:

  • wspólne zagrożenie ze strony Krzyżaków,
  • poszukiwanie męża dla młodziutkiej polskiej monarchini węgierskiego pochodzenia – Jadwigi,
  • dążenie Litwy do wejścia w obręb kultury zachodniej jako pełnoprawnego członka międzynarodowej rodziny.

Funkcjonowanie unii

Polscy możnowładcy liczyli na przyłączenie Litwy do Polski, jednak w tamtym burzliwym okresie pełne zjednoczenie dwóch odmiennych kulturowo i politycznie państw nie było możliwe.

Zrealizowano zaś inne postanowienia traktatu: małżeństwo Władysława Jagiełły z Jadwigą, chrzest litewskiego księcia, a później jego ludu (1386 rok). Jagiełłę koronowano w Krakowie, w 1386 roku.
Unia miała charakter personalno-dynastyczny.

Zakon starał się unię rozerwać, popierając na Lit­wie konkurentów Jagiełły, głównie księcia Witolda. Ostatecznie jednak kuzyni pogodzili się, zawierając kompromis: Władysław Jagiełło miał rządzić w Pols­ce, a Witold dożywotnio na Litwie. Król Polski, Jagiełło, nosił też tytuł litewskiego księcia zwierzchniego.

Unia przetrwała pierwszy okres próbny i sprawdziła się podczas tzw. wielkiej wojny z Zakonem (1409-1411). Choć niewątpliwie nastąpił przełom w konflikcie z Krzyżakami, to wojna z Zakonem wykazała słabe strony związku między Polską a Litwą.

Unia polsko-litewska w Horodle (1413 r.)

Potwierdzeniem wzajemnych związków stała się tzw. unia horodelska z 1413 roku, gdzie pogodzono się z faktem współistnienia dwóch odmiennych, a jednak przyjaznych sobie państw. Unia uznała fakt wcielenia Litwy do Polski, ale zastrzegła dla Witolda i jego następców tytuł wielkoksiążęcy. Litwa zobowiązała się nie łączyć z wrogami Polski.

Funkcjonowanie unii przez następne dziesiątki lat zbliżyło dwa narody, wiążąc je przeróżnymi interesami. Dokonała się stopniowa polonizacja Litwy, bojarowie pragnący ograniczenia potęgi swoich magnatów uzyskali przywileje polskiego stanu szlacheckiego. Wreszcie Litwa została śmiertelnie zagrożona przez Moskwę, uważającą się za spadkobierczynię Rusi Kijowskiej i gromadzącą pod „skrzydłami” dwugłowego orła dawne ruskie ziemie, z których niemało znalazło się pod litewskim panowaniem. Jej sojusznikiem mogła zostać tylko Polska.

Unia lubelska (1569 r.)

Problemy z następstwem tronu po bezdzietnym ostatnim Jagiellonie (Zygmuncie Auguście) zmuszały do nowych, nieszablonowych rozwiązań.
Dlatego właśnie doszło w 1569 roku do unii lubelskiej, tzw. unii realnej, w miejsce personalno-dynastycznej. Powstawała Rzeczpospolita Obojga Narodów, z odrębnymi (osobno-polskimi i litewskimi): armią, skarbem, niektórymi urzędami, ale wspólną polityką zagraniczną i wspólnym królem.
Do Polski przyłączono Podlasie wraz z Ukrainą, co Polskę uczyniło bezpośrednim sąsiadem Rosji.