Pytanie z egzaminu
Test: Dom (Tekst źródłowy, cytujemy fragmenty)
W czasie wojny Domeczek walczył zażarcie o życie. Wykurowany z ciężkich ran 1939 roku, w powstaniu murem swoim dał podstawę barykadzie na Dziennikarskiej, był jej częścią. (…) Przed samym powstaniem cały dom został wyporządkowany od strychu do piwnic. Rękopisy starannie ułożono w skrzynkach, listy w teczkach, książki na półkach, bieliznę w szafach. Domeczek jaśniał czystością niby „Bóg zapłać” za to przeżyte przedwojenne rodzinne życie, za tę ochronę w ciężkie dni wojny. (…) Ot, taki sobie dom, jak tyle innych w Polsce, swój dom, najukochańszy, najwłaśniejszy. Żył z ludźmi i myślał, kiedy Niemców ogarniała panika, że doczekał się już bliskiego zadośćuczynienia i nagrody.
Teraz furta domowa leżała wyrwana, zostały jeszcze schodki, z których zbiegała w trzecim dniu powstania Krysia. To tu, kiedy szła do powstania, powiedziała te ostatnie słowa.– Do widzenia, mateńko!
Kiedy jeszcze raz przyszła matka na miejsce dawnego życia, w schodki cementowe biły tym razem polskie oskardy robotników porządkujących ruiny. Poszła i za ostatni grosz, za wszystko, co miała, kupiła chleba i kiełbasy. Wiedziała, że ma jeszcze kogoś… w swoim domu… Zawołała w stronę, gdzie huczały oskardy. Przełamując chleb, powiedziała:
– Wy jesteście moimi ostatnimi gośćmi.
Na podstawie książki Melchiora Wańkowicza Ziele na kraterze.
Czemu służy zdrobnienie w nazwie domeczek?
A. Oddaje wielkość domu.
B. Wyraża dystans wobec domu.
C. Podkreśla więź z domem.
D, Pomniejsza rolę domu.
Prawidłowa odpowiedź: C
Funkcje zdrobnień
Podstawową funkcją zdrobnień jest wyrażenie emocjonalnego, ciepłego stosunku mówiącego do rzeczy czy istoty, o której mówi. Na przykład powiedzenie o Annie Aneczka lub o psie piesek oznacza na ogół, że Annę czy psa lubimy. Gdy zdrabniamy imię lub inny wyraz okazujemy sympatię, a niekiedy i coś więcej – przyjaźń, czułość, miłość. Tak jest też w przypadku domeczku w powyższym tekście. Mówiąc domeczek, a nie dom, wyróżniamy go spośród wielu innych domów, pokazujemy, jak jest nam bliski i drogi.
Zdarza się jednak niekiedy, że zdrobnienie eksponuje, że ktoś nie jest dorosły, pokazuje, że istota czy rzecz jest mała, np. kotek to mały kot, domek to mały dom. Niekiedy zdrobnienie ma charakter ironiczny, pogardliwy. Zdarza się, że ironicznie mówimy o kimś Aneczka, a gdy powiemy lekcyjka, dajemy do zrozumienia, że mówimy o jakiejś bardzo nieważnej lekcji, chcemy pomniejszyć jej znaczenie.
Jak odróżnić te funkcje zdrobnień?
Skąd wiedzieć, że domeczek w tym tekście to nie nazwa pogardliwa, ironiczna?
Należy zwrócić uwagę na szerszy kontekst, w jakim wyraz jest użyty, na klimat całego tekstu. Tekst jest ciepły i o domu mówi jak najbardziej pozytywnie, a nie ironicznie.
Nie ma też mowy o fizycznej wielkości domu, dlatego słowo domeczek nie pełni funkcji pomniejszającej przedmiot. Odpowiedź A – zdrobnienie „oddaje wielkość domu” – z góry odrzucamy jako błędną.
Podpunkt B – „wyraża dystans wobec domu” też jest z gruntu zła, zdrobnienia nie wyrażają dystansu, tylko ciepły, emocjonalny stosunek, może czasem dystans rozumiany jako ironia, ale tu, jak już ustaliliśmy, z ironią do czynienia nie mamy. Odpowiedź C – „podkreśla więź z domem” pasuje! Zdrobnienia zawsze eksponują emocjonalną temperaturę wypowiedzi.
Na wszelki wypadek przyglądamy się jeszcze odp. D – „pomniejsza rolę domu”. Zdrobnienia niekiedy pomniejszają wielkość czy rolę czegoś. Jednakże tu nie mamy do czynienia z takim przypadkiem. Cały tekst mówi przecież, jaki domeczek jest ważny, nie nieważny. Przecież nawet matka podkreśla jego znaczenie, przychodząc zobaczyć go po raz ostatni przed zburzeniem, jakby żegnała się z żywą istotą. O roli domeczku świadczy personifikowanie go oraz… pisanie słowa domeczek wielką literą (jak imienia). Jedyną prawdziwą jest więc niewątpliwie odpowiedź C.
Zdrobnienie
– to wyraz pochodny o znaczeniu, które w porównaniu z wyrazem podstawowym pomniejsza dane zjawisko. Najczęściej ma zabarwienie pozytywne, pieszczotliwe (Agniesia), rzadziej pogardliwe.
Zapamiętaj!
- Przykłady zdrobnień: piesek, kotuś, domeczek, Anusia, Beatka;
- Przykłady zgrubień: psisko, kocisko, gmaszysko;
- Przykład zwrotu potocznego: spóźnić się
- Zwrotu podniosłego: przybyć za późno
Czy wiesz, że….
Od jednego wyrazu można utworzyć wiele zdrobnień, np.:
- kot – kotek, koteczek
- lalka – laleczka, lalunia
- Anna – Ania, Aneczka Anusia, Anulka
Dla bardzo ambitnych!
Zdrobnienia nazywamy inaczej deminutivami.
Zgrubienie
– wyraz pochodny, który wyolbrzymia cechy wyrazu podstawowego. Ma najczęściej zabarwienie pejoratywne (negatywne), np. wiocha, nochal.
Dla bardzo ambitnych!
Zgrubienia nazywamy inaczej augmentativami.
Zapamiętaj!
I zdrobnienia, i zgrubienia mają silne zabarwienie emocjonalne.
Podsumujmy:
Co powinieneś wiedzieć o zdrobnieniach i zgrubieniach?
Zdrobnienia i zgrubienia to wyrazy nacechowane emocjonalnie, które oddają nasz nieobojętny: ciepły, pełen sympatii bądź przeciwnie pełen niechęci lub ironii stosunek do rzeczy osób, zjawisk.
- Zdrobnienia (koteczek) mają zwykle zabarwienie pozytywne, wyrażają czułość, sympatię, odnoszą się do istot małych lub niedorosłych, rzadziej zdrobnienia są pełne ironii i deprecjonują daną rzecz (zadanko jest łatwiejsze od zadania).
- Zgrubienia mają zwykle zabarwienie negatywne, oznaczają nasz brak sympatii (psisko) lub zawierają ocenę czegoś jako zbyt dużego, niegustownego (np. gmaszysko). Rzadziej zgrubienie oznacza sympatię, tak jak w wierszu Zwykłe matczysko sformułowanie to jest pełne ciepła.
Funkcji zdrobnień i zgrubień domyślamy się z kontekstu.
Co powinieneś wiedzieć o wyrazach potocznych i podniosłych?
W różnych sytuacjach o tej samej rzeczy czy fakcie możemy mówić w sposób podniosły lub potoczny.Wyrazy podniosłe to na ogół wyrazy rzadko używane, podkreślające wagę i niezwykłość zjawiska, uroczyste, patetyczne. Słowa te na ogół odbieramy jako niecodzienne. Na przykład wyraz wieczerza ma charakter podniosły, kolacja – potoczny. Wyraz przybyć jest bardziej podniosły niż przyjść, a przemówić czy rzec niż powiedzieć.
Stosowanie wyrazów podniosłych w sytuacjach codziennych może dawać efekt komiczny. Na przykład, gdy mówimy o spóźnieniu na klasowe imieniny, nie powiemy:
„Za późno przybyłam na bankiet do Anny, bo zaciął mi się zamek w sukni z H & M”,
tylko:
„Spóźniłam się na imprę do Anki, bo zaciął mi się zamek w sukience z himu”.
Zadanie
Test: W teatrze świata
Tekst źródłowy (cytujemy fragment):
Przykryłem rdzawą szablę spłowiałym kontuszem –
Krew na klindze jak Polska na mapach się zatrze.
Zmieniam twarz, zmieniam ubiór, żeby zmienić duszę
I Ojczyznę jak płótno rozpiąć na teatrze.
(…)
Dumny, w strzępach zwycięskich na teatrum wkroczy
i dawne widowisko zacznie się od nowa.
Wtenczas… jeżeli czyjeś łzy uronią oczy– będzie to łza prawdziwa, z serca, nie woskowa.
Roman Kołoniecki, Bogusławski
Przekształć cytat z wiersza: Na teatrum wkroczy, zastępując słowa podniosłe potocznymi.
……………………………………………..
Prawidłowa odpowiedź:
Wejdzie na scenę (lub wejdzie do teatru)
A dlaczego?
Słowo teatrum odbieramy jako słowo niecodzienne, zamieniamy je więc na wyraz teatr lub scena.
Czasownik wkroczyć też brzmi niecodziennie, uroczyście, patetycznie. Zamieniamy go więc na czasownik: wejść.
Zobacz: