Zdania złożone podrzędnie
Czym różnią się od zdań współrzędnie złożonych?
Wiadomo, że składają się z członu nadrzędnego (z pozycji którego zadajemy pytanie) oraz podrzędnego (który na nie odpowiada). Treść zdania podrzędnego – ma za zadanie uzupełniać brakującą część zdania nadrzędnego, np. podmiot, okolicznik, orzecznik, przydawkę.
Rodzajów tych zdań jest wiele:
Pamiętaj, że przy wykonywaniu analizy obowiązuje zasada kolejności. Dlatego, rysując wykres, zawsze umieszczamy na początku pierwsze zdanie, potem drugie, a później (jeśli mamy do czynienia ze zdaniem wielokrotnie złożonym) trzecie, czwarte itd.
Przykłady:
- Działo się to w czasie owej zimy, która dała się nam we znaki.
(1) (2)
Zauważmy, że zdanie nr 1 jest nadrzędne w stosunku do zdania nr 2. Możemy od niego zadać pytanie: której? (w odniesieniu do zimy). Dlatego wykres będzie wyglądał tak:
Wniosek: to zdanie złożone z podrzędnym przydawkowym.
Może być też odwrotnie:
- Kiedy nadeszło lato, pojechaliśmy na obóz harcerski.
(1) (2)
Tym razem zdanie nr 2 jest nadrzędne, a więc na wykresie umieszczamy je na górze:
Wniosek: to zdanie złożone podrzędnie okolicznikowe czasu.
Zwróć uwagę na różne możliwości podpisywania wykresów (obydwie poprawne). Możemy pisać:
- zdanie złożone z podrzędnym (jakim?)……
lub - zdanie złożone podrzędnie (jak?).
Tyle o sposobie, ale nie wystarczy znać sposób – trzeba też mieć podstawową wiedzę na temat rodzajów zdań.
Zdania podrzędne podmiotowe
Część podrzędna pełni w nich funkcję nie wyrażonego albo ogólnie wskazanego podmiotu zdania nadrzędnego.
- Co się odwlecze, to nie uciecze.
(1) (2)
Zdanie podrzędne odpowiada tu na pytanie: co? (napisane wytłuszczonym drukiem). A wykres – wygląda tak:
Zdania podrzędne orzecznikowe
Część podrzędna gra tu rolę orzecznika zdania nadrzędnego, dlatego możemy o nią np. pytać:
- kim jest? kim był?
- jaki jest? jaki był?
- czym jest?
- Język ojczysty jest dla nas tym, czym ręce, nogi, oczy i uszy. (Bolesław Prus)
(1) (2)
pytanie: czym jest? kierujemy do zdania podrzędnego (wytłuszczone)
Zdania podrzędne przydawkowe
Tu z kolei część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonej w zdaniu nadrzędnym przydawki, można więc pytać:
- jaki? który? czyj? ile?
- Literatura nie może się posługiwać takimi wyrażeniami, jakich się wstydzą między sobą nawet prostacy.
(1) (2)
Zdania podrzędne dopełnieniowe
Logicznie – część podrzędna pełni w nich funkcję dopełnienia zdania nadrzędnego i zapytamy o nią np.
- kogo? czego? o czym? komu? o co? itd.
- Dzieci nie chcą wierzyć, że przyniosły je bociany.
(1) (2)
Zdania podrzędne okolicznikowe
Ogólnie powiedzmy, że o zdania podrzędne pytamy tu tak, jak o poszczególne rodzaje okoliczników i w zależności od tego mamy np. zdania okolicznikowe określające miejsce (gdzie?), czas (kiedy?), sposób (jak?)….. Największe problemy sprawiają Wam okoliczniki mniej znane, rzadziej stosowane i właśnie im przyjrzymy się teraz bliżej.
- zdania podrzędne okolicznikowe sposobu – jak? w jaki sposób?
Rozpoczynają się często zaimkiem jak, (np. Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz), a określają one sposób wykonywania czynności, porównują, (np. Pociąg tak pędził, że krajobrazy tylko migały mi za oknami). Często spotyka się tu wyrazy typu: tak – jak, tak – że… Ilustracja graficzna takich zdań wygląda podobnie, jak w innych przypadkach:
Koń tak skakał, że ani jednej przeszkody nie strącił.
(1) (2)
- zdania podrzędne okolicznikowe celu – po co? na co?
W mowie potocznej najczęściej zaczynają się od spójników żeby, ażeby, by, iżby, aby, a orzeczenia mają tu przeważnie formę bezokoliczników. Zobaczmy: Pracował, żeby zarobić na życie. Aby dużo umieć, trzeba się dużo uczyć. Pamiętajmy jednak, że można i tak: Pożyczyłem koleżance zeszyt, żeby się przygotowała do klasówki. A teraz przykład z analizą:
Daj mi pieniądze, żebym mogła zapłacić ratę za samochód.
(1) (2)
- zdania podrzędne okolicznikowe warunku – pod jaki warunkiem?
Zaczynają się najczęściej od spójników: jeśli, jeżeli, gdyby, a orzeczenie występuje tu w trybie orzekającym lub przypuszczającym:
Gdybym ci ja miała skrzydełka jak gąska, poleciałabym ja za Jaśkiem do Śląska.
(1) (2)
- zdania podrzędne okolicznikowe przyzwolenia – mimo czego?
Te – rozpoczynają się zazwyczaj od spójników: chociaż, choć, mimo że, aczkolwiek, np.
Chociaż spostrzegł swój błąd, nie przyznał się do niego.
(1) (2)
- zdania podrzędne okolicznikowe przyczyny – dlaczego?
Jak odróżnić je od innych zdań podrzędnych? Trzeba zwrócić uwagę na ich treść, bowiem zdania wyjaśniają przyczyny zdarzeń, zachowań, zaistniałych sytuacji, ale też – na używane najczęściej spójniki: bo, ponieważ, gdyż.
Konary drzew zaczęły się uginać, ponieważ zerwał się silny wiatr.
(1) (2)
- zdania okolicznikowe stopnia i miary – w jakim stopniu? w jakiej mierze? jak bardzo?
Przypomnijmy, że za pomocą tego typu zdań określamy stopień natężenia jakiegoś zjawiska, np.
Wykonałem to zadanie tak dokładnie, jak tylko mogłem.
(1) (2)
- podrzędne okolicznikowe miejsca i czasu – gdzie?
Zdania podrzędne okolicznikowe miejsca – rozpoczynają się od zaimków: gdzie, dokąd, skąd, którędy, a określają – miejsce (np. zdarzenia)
Gdzie dawniej stały zabytki, tam dziś stoją budki z napojami.
(1) (2)
- Zdania okolicznikowe czasu – od kiedy?
Służą do określania czasu trwania (np. czynności), a charakterystyczne zaimki to: gdy, kiedy, póki.
Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie.
(1) (2)
Zdania wielokrotnie złożone
Przykład 1
- Kiedy go zobaczyłem po raz pierwszy (1), zrobił na mnie wrażenie drzazgi (2), którą trzeba włożyć w ogień (3), żeby się przekonać (4), że ona ma w sobie żywicę (5) i pali się gwałtownie (6).
Uwaga! Zdanie główne warto zaznaczać od razu na początku analizy (u nas zostało napisane wytłuszczonym drukiem). Łatwiej też będzie Ci od razu ponumerować wszystkie zdania (pamiętajmy: tyle zdań, ile orzeczeń).
A oto dalsze kroki:
- od zdania głównego zadajemy pytania do zdań podrzędnych (należy to czynić uważnie, bowiem od rodzaju pytania zależy rodzaj zdania podrzędnego)
- umieszczamy zdania (po kolei) na wykresie
- sporządzamy opis każdego ze zdań podrzędnych i współrzędnych
Zatem do dzieła! Spróbujcie najpierw przepisać nasze zdanie, a następnie wykonać samodzielną analizę. Później – porównaj ją z poniższym wykresem.
(2) zdanie główne
(1) zdanie podrzędne w stosunku do (2), okolicznikowe czasu (kiedy?)
(3) zdanie podrzędne w stosunku do (2), przydawkowe (której?)
(4) zdanie podrzędne w stosunku do (3), okolicznikowe celu (po co?)
(5) zdanie podrzędne w stosunku do (4), dopełnieniowe (o czym?)
(6) zdanie współrzędne w stosunku do (5), łączne
Trudniejsza bywa analiza zdania, w którym na początku znajdziemy sam…podmiot! Chodzi oczywiście o zdania, w których podmiot i orzeczenie zostały rozdzielone zdaniem wtrąconym. Oto przykład:
Hrabia (1a), chociaż nie znał tego chłopca (2), ukłonił mu się z rozmachem (1b), ponieważ chciał być nadzwyczaj grzeczny (3).
Mamy tu zdanie główne (1a – 1b), w które wpleciono zdanie podrzędne okolicznikowe przyzwolenia (2) – (zapytamy: mimo czego?), a także zdanie podrzędne w stosunku do 1a-1b – okolicznikowe przyczyny (spytamy: dlaczego?).
Oto ilustracja graficzna zdania:
Imiesłowowy równoważnik zdania
Jaka to konstrukcja? Jej centrum stanowi po prostu imiesłów przysłówkowy (najczęściej współczesny, zakończony na -ąc, ale może być też uprzedni, zakończony na -łszy, -wszy), który zazwyczaj zastępuje zdanie podrzędne okolicznikowe czasu, warunku albo przyzwolenia. Przeważnie podmiot poznajemy wtedy na podstawie sąsiedniego zdania składowego, np.
- Nie mając co czytać, nudził się na plaży.
(1) (2)
Wykres zdania wygląda następująco:
Wniosek: to zdanie z imiesłowowym równoważnikiem zdania podrzędnego okolicznikowego przyczyny.
Zapamiętaj! Imiesłowowy równoważnik zdania zaznaczamy falującą linią!
Kłopoty z równoważnikami
Zapamiętaj podstawową regułę, dotyczącą zdań złożonych z równoważnikiem:
- W zdaniu nadrzędnym i w równoważniku imiesłowowym musi występować ten sam podmiot.
Nie możemy więc uznać za poprawne zdań typu: „Idąc przez most, spadła mu czapka”, „Spacerując nad brzegiem morza, przeszkadzał nam silny wiatr”.
Można jednak potraktować łagodnie równoważniki imiesłowowe w zdaniach bezpodmiotowych, np. „Chcąc kupić bilet, trzeba stanąć w kolejce” czy „Jadąc za granicę, należy się ubezpieczyć”.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c170-teoria-literatury/c171-teoria-literatury/mowa-zalezna-i-niezalezna-rozne-konstrukcje-skladniowe