Polecenie:
Sporządź wykres i określ związki składniowe miedzy wyrazami…
Wykres zdania
Mimo nieposzlakowanej opinii Jan nie został jeszcze kierownikiem swego wydziału.
Zależności między poszczególnymi częściami zdania najlepiej widać na wykresie, nazywanym potocznie „drzewkiem zależności”.
- Pierwszym krokiem przy sporządzaniu wykresu zdania pojedynczego powinno być zlokalizowanie podmiotu oraz orzeczenia. Te dwie najważniejsze części zdania połączymy – jako jedyne na wykresie – poziomą strzałką. Pozostałe zależności – czyli po prostu związki składniowe – przedstawimy za pomocą pionowych bądź ukośnych strzałek.
podmiot kto? orzeczenie imienne (łącznik został + orzecznik kierownikiem)
Jan ———————————— nie został kierownikiem
okolicznik mimo czego? ↓ kiedy? ↓ czego? ↓ przydawka
przyzwolenia mimo opinii jeszcze wydziału dopełniaczowa
okolicznik czasu
przydawka jakiej? ↓ czyjego? ↓ przydawka
przymiotna nieposzlakowanej swojego przymiotna
Po wskazaniu podmiotu i orzeczenia (Jan nie został kierownikiem) przystępujemy do określenia grupy podmiotu oraz grupy orzeczenia. Taką grupę tworzą wyrazy określające jedną z tych najważniejszych części zdania. W przypadku naszego zdania jest to tym łatwiejsze, że grupa podmiotu nie istnieje – nie ma żadnego wyrazu, który byłby określeniem podmiotu, czyli rzeczownika Jan. Jeśli tak, to pozostałe określenia odnoszą się do orzeczenia imiennego. Dlatego to prawa strona wykresu (patrz niżej) będzie rozbudowana.
- Możemy zająć się nią po kolei – od pierwszego wyrazu, a właściwie wyrażenia przyimkowego: mimo opinii. Tej konstrukcji nie wolno rozdzielić w analizie logicznej, gdyż sam przyimek nie pełni funkcji składniowej. Całość zaś jest okolicznikiem przyzwolenia – poznajemy to przede wszystkim po znaczeniu (sam przyimek też jest bardzo charakterystyczny). Nie został kierownikiem mimo czego? Mimo opinii – pada odpowiedź. A zatem jest to – jak każdy okolicznik – określenie orzeczenia. Opinii nieposzlakowanej – okazuje się, że sam okolicznik został także określony. Przymiotnik odnosi się do rzeczownika – to typowa przydawka przymiotna.
- Kiedy nie został kierownikiem? Odpowiedź: jeszcze – pytamy o czas, a zatem następny okolicznik (czasu). Pozostały dwa określenia: związane (bezpośrednio i pośrednio) z orzecznikiem. Kierownikiem wydziału – dwa rzeczowniki, z których ten drugi jest w dopełniaczu i nie zmieni swej postaci w trakcie odmiany całego wyrażenia przez przypadki: kierownik wydziału, kierownika wydziału, kierownikowi wydziału itd. – rzeczownik wydziału jest przydawką dopełniaczową, odpowiadającą na pytanie czego? Czyjego, którego wydziału? Swego – zaimek jest tu przydawką przymiotną – jako określenie określenia (też przydawki) powinien znajdować się na wykresie piętro niżej.
Na wykresie rzucają się w oczy dwa szczegóły graficzne: pytania przy strzałkach i same strzałki.
- O pytaniach nie wolno zapomnieć! Może się zdarzyć, że daną cześć zdania można uznać zarówno za okolicznik, jak i dopełnienie. Wówczas wszystko zależy od postawionego pytania.
- Strzałki natomiast powinny mieć zwrot zawsze zgodny z kierunkiem pytania, tzn. odpowiedź na pytanie winna znajdować się przy grocie. Wszystkie strzałki na wykresie powinny przybrać kierunek od części zdania określanej do określającej. Wykres stanie się dzięki temu przejrzysty i uporządkowany.
Związki składniowe
Każda strzałka na wykresie oznacza zależność składniową między poszczególnymi częściami zdania. Ponieważ składniowe polecenia egzaminacyjne dotyczą m.in. wypisania i określenia związków składniowych, warto zapamiętać zasadę: ile strzałek, tyle związków. Rzecz w tym, że te zależności opierają się na różnych zasadach. Wyrazy – elementy języka, które można przyrównać do klocków – łączą się według trzech odmiennych modeli, na trzy różne sposoby.
W związku z tym wyróżniamy trzy typy związków składniowych:
- związek zgody
- związek rządu
- związek przynależności
Związek zgody
Wyróżniamy dwie odmiany związku zgody.
- Pierwsza to związek między typowym podmiotem mianownikowym (gramatycznym) a orzeczeniem. Nazywamy go także związkiem głównym. Orzeczenie uzgadnia swój rodzaj i liczbę z tymi samymi kategoriami podmiotu; nie mówimy ani Jan nie została ani Jan nie zostali.
- Druga odmiana cechuje się jeszcze bardziej zaawansowanym uzgodnieniem. To związek między przydawką przymiotną (także liczebną) a określanym przez nią rzeczownikiem. Wówczas zgoda obejmuje przypadek, rodzaj oraz liczbę obu wyrazów – żeby szybciej zapamiętać: wyrazy muszą uzgodnić swój „prl” (przypadek, rodzaj, liczbę). Żeby sprawdzić, na czym w praktyce polega taki związek, wystarczy odmienić przez przypadki wyrażenie nieposzlakowanej opinii z naszego zdania.
Związek rządu
Części zdania rządzą sobą również na dwa sposoby.
- Pierwszą parą tworzącą związek rządu jest orzeczenie z dopełnieniem. Czasownik wymaga, by określający go rzeczownik w przypadku zależnym miał określoną formę fleksyjną. Mówimy np., że czasownik poszukiwać ma rząd dopełniaczowy, nie zaś biernikowy. To znaczy, że ten czasownik przyłącza dopełnienie postawione w dopełniaczu: poszukuję nowego mieszkania, przygód, właściwej odpowiedzi, samochodu itp.
- Drugi wariant związku rządu to rzeczownik wraz z określającą go przydawką dopełniaczową. Tym razem rzeczownik wymaga od swego określenia formy właśnie dopełniacza – nie jakiejkolwiek innej: kierownik wydziału.
Związek przynależności
Do tej pory wyrazy określające musiały dostosować formę do wyrazu określanego. W przypadku związku przynależności jest to w zasadzie niemożliwe.
- Tworzą go pozostałe połączenia, czyli zatem orzeczenie z okolicznikami. Te ostatnie mogą być wyrazami nieodmiennymi (przysłówki i te partykuły, które są do nich podobne). W naszym zdaniu: nie został jeszcze. Na tym polega przynależność: wyraz określający nie dostosowuje swej formy, bo jest nieodmienny i tylko biernie „przynależy” do wyrazu określanego. Okoliczniki częściej mają postać wyrażenia przyimkowego. Wyraz opinia jest, co prawda, odmienny jako rzeczownik, ale wyrażenie przyimkowe jest już skostniałe. Dlatego połączenia typu nie został – mimo opinii potraktujmy jako składnię przynależności.
Zobacz: