Nauczyciele i przyjaciele – nie mam nauczycieli ani przyjaciół
Przekonaliście się już, że odmiana w języku polskim nie jest sprawą łatwą. Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdyż niektóre rzeczowniki wymykają się typowym wzorom odmiany i właśnie w ich użyciu najłatwiej jest popełnić błędy.
Na przykład:
rzeczowniki przyjaciel czy nieprzyjaciel mają taką samą budowę i końcówkę, ale w liczbie mnogiej zmieniają temat.
Dopełniacz nauczycieli, przyjaciół
Celownik nauczycielom, przyjaciołom
Biernik nauczycieli, przyjaciół
Narzędnik nauczycielami, przyjaciółmi
Miejscownik nauczycielach przyjaciołach
Amerykanin, paryżanin – Amerykanów, paryżan
- Większość rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -anin, np. mieszczanin, dworzanin, paryżanin, gdańszczanin w dopełniaczu liczby mnogiej ma sam temat, bez żadnej końcówki, np. (kogo?, czego?) mieszczan, dworzan, gdańszczan.
W Paryżu wybuchł bunt mieszczan.
Asterix stanął do walki z grupą Rzymian.
Starówka jest chlubą gdańszczan.
- Niektóre z nich (dominikanin, Amerykanin) mają jednak końcówkę -ów, np. (kogo?, czego?) dominikanów, Amerykanów.
Ciekawym zabytkiem jest kościół dominikanów.
Na uroczystość przyjechało pięciu Amerykanów.
Byle nie „ręcoma”
Sporo kłopotów nastręcza odmiana wyrazu „ręka”. Szczególnie w liczbie mnogiej. Zobaczmy, jak powinno odmieniać się ten trudny rzeczownik:
. l. pojedyncza l. mnoga
Mianownik ręka ręce
Dopełniacz ręki rąk
Celownik ręce rękom
Biernik rękę ręce
Narzędnik ręką rękami albo rękoma (nigdy ręcami)
Miejscownik ręce rękach (nie ręcach)
Albo liczba pojedyncza, albo mnoga
Nie wszystkie rzeczowniki odmieniają się. Zacznijmy od tych, które nie odmieniają się przez liczby, to znaczy mają tylko liczbę pojedynczą albo tylko liczbę mnogą.
- Rzeczowniki, które mają tylko liczbę pojedynczą to np.:
azot, miedź, powietrze, tlen, szkło, duma, gehenna, uznanie, zazdrość, duchowieństwo, igliwie, młodzież, pierze, szlachta,
a także nazwy geograficzne:
Monako, Mont Blanc, Ren, Sahara, Tybet.
Oczywiście, niektóre z tych rzeczowników mogą przybierać formę liczby mnogiej, ale tylko wtedy, kiedy użyte są w innym znaczeniu.
Mówimy:
Magdzie ładnie jest w tych nowych szkłach, ale rzeczownik „szkła” zmienił tu swoje znaczenie na „okulary”.
- Rzeczowniki, które mają tylko liczba mnoga. Niektóre rzeczowniki istnieją w polszczyźnie tylko w liczbie mnogiej. Jakie? Np.
sanie, Tatry, Karpaty, imieniny, usta, skrzypce, dżinsy, fusy, dzieje oraz nazwy państw: Włochy, Niemcy, Czechy.
Kłopot w odmianie tych rzeczowników pojawia się w dopełniaczu. Większość z nich ma w tym przypadku końcówkę zerową, np.: (kogo?, czego?) sań, wrót, ust, Tatr (nie Tater). Niektóre z nich mają jednak końcówkę -ów. Mówimy przecież: Podoba mi się krajobraz Sudetów (nie: Sudet). Historia dziejów (nie: dziej) średniowiecznej Polski spisana jest w kronikach.
Obce na -um
Rzeczowniki rodzaju nijakiego, pochodzące z języka obcego, zakończone w mianowniku na -um (liceum, muzeum, gremium, akwarium, misterium, kolokwium, hospicjum) w ogóle nie odmieniają się w liczbie pojedynczej. W liczbie mnogiej odmieniają się według takiego wzoru:
. l. pojedyncza l. mnoga
Mianownik akwarium / liceum akwaria / licea
Dopełniacz akwarium / liceum akwariów / liceów
Celownik akwarium / liceum akwariom / liceom
Biernik akwarium / liceum akwaria / licea
Narzędnik akwarium / liceum akwariami / liceami
Miejscownik akwarium / liceum akwariach / liceach
Wołacz akwarium / liceum akwaria / licea
Których nie odmieniać?
Idziemy jeszcze dalej. Pewne rzeczowniki nie odmieniają się w ogóle: kakao, boa, jury, menu, salami, Missisipi, Monachium, Bizancjum, Bonn, Davos, Caracas, Monte Cassino, kiwi, harakiri, guru, graffiti, safari, emu, emploi, spaghetti, tournée, konfetti, etui, alibi, yeti.
Wyrazy te w żaden sposób nie dadzą się wpasować w polskie wzorce odmiany.
Dzieciaki lubią zajadać się kakałem?
Kobieta owinęła się boami? Nigdy!
Należy mówić:
Dzieciaki lubią zajadać się kakao.
Kobieta owinęła się boa.
Nie zgadzam się z werdyktem jury.
Zjadłem kanapkę z salami.
Bardzo podoba mi się podróż po Missisipi.
Menu przypadło nam do gustu.
Podarowałem jej pięknie zdobione etui na wieczne pióro.
Zobacz: