Zasady ortografii
Polski system ortograficzny kształtował się na przestrzeni kilku stuleci. Nasza pisownia oparta jest na alfabecie łacińskim, który dotarł do Polski wraz z chrześcijaństwem (966 r.). Średniowieczni pisarze mieli kłopoty z dostosowaniem alfabetu łacińskiego do języka polskiego, gdyż liczba głosek w naszej wymowie była znacznie większa od liczby liter znanej w łacinie. Nie wiadomo więc było, jak oznaczyć charakterystyczne dla polszczyzny samogłoski nosowe, spółgłoski miękkie oraz spółgłoski typu sz, ż, cz, dż, dz. Początkowo radzono sobie w ten sposób, że za pomocą jednej litery oznaczano kilka głosek. I tak na przykład tzw. długie s (zapisywane jako ò ) mogło oznaczać głoski: s, sz, ś. Z biegiem czasu jednak alfabet łaciński był uzupełniany nowymi znakami, co pomagało uniknąć nieporozumienia.
Zasady ortografii:
Polski system ortograficzny kształtował się w oparciu o:
- zasadę fonetyczną,
- zasadę morfologiczną,
- zasadę historyczną,
- zasadę umowną.
Zasada fonetyczna – polega na tym, że jednej głosce odpowiada zawsze jedna i zawsze ta sama litera. Zgodnie z tą zasadą wyrazy piszemy tak, jak je wymawiamy, np. baba [baba], kęs [kęs], matka [matka].
Zasada morfologiczna – polega na tym, że pisownię niektórych wyrazów opieramy na ich budowie i odmianie, nie uwzględniając ich wymowy. Zgodnie z tą zasadą nie uwzględniamy m.in. w pisowni upodobnień. Piszemy mózg, bób, bródka, ale wymawiamy [musk], [bup], [brutka].
Znajomość zasady morfologicznej pozwala nam poprawnie zapisywać wyrazy, w których doszło do rozbieżności między wymową a pisownią, spowodowanych upodobnieniami.
Zasada historyczna – polega na tym, że pisownia niektórych głosek nie jest oparta na ich wymowie ani na budowie wyrazów, w których te głoski występują, lecz na tradycji historycznojęzykowej. Zgodnie z tradycją historyczną odróżniamy w pisowni u od ó (wymawiane jednakowo jako u), ż od rz (wymawiane jako ż), ch od h (wymawiane jako ch, w nielicznych regionach Polski jest jeszcze różnica w wymowie).
Pisownia ó, rz jest tradycyjna, historyczna i sięga XVI w., kiedy rozmaicie wymawiano i pisano
- u – ó (u – jak dziś, ó – jak dźwięk pośredni między o i u),
- ż – rz (ż – tak jak dziś, rz – jak rż).
Litera h występuje głównie w wyrazach zapożyczonych, np. honor, humor, hart.
Zgodnie z zasadą historyczną piszemy: lód (na wodzie) – lud (polski), morze (Bałtyk) – może (to zrobię), chart (pies) – hart (ducha). Ale wymawiamy: [lut, może, chart].
Zasada umowna – nie nawiązuje ani do wymowy, ani do budowy, ani do tradycji. Ma charakter czysto konwencjonalny (tj. właśnie umowny). Na tej zasadzie oparta jest:
- pisownia wielkich liter na początku nazw własnych,
- pisownia partykuły nie (z rzeczownikami, przymiotnikami – na ogół łącznie, z czasownikami – rozdzielnie),
- pisownia partykuły by (z osobowymi formami czasownika łącznie, z nieosobowymi – rozdzielnie),
- pisownia dwuznaków: cz, dz, dż, dź, rz, sz.
Zobacz: