• Okres rozbicia dzielnicowego zamykają w Polsce rządy Władysława Łokietka, który, przezwyciężając trudności wewnętrzne oraz zewnętrzne, dokonał zjednoczenia kraju, choć ograniczającego się do Wielkopolski, Małopolski i Ziemi Sieradzko-Łęczyckiej.
  • Proces ten kontynuuje jego wybitny syn, Kazimierz Wielki, przyłączając jako lenno w latach 50. XIV w. Mazowsze, a także w drodze ekspansji w kierunku południowo-wschodnim opanowując Ruś Halicką. W sumie jego rozważne rządy, nacechowane autentyczną gospodarską troską o państwo i jego obywateli (np. polityka ekonomiczna), przywróciły Polsce dawne znaczenie i blask, wprowadzając ją do grona liczących się krajów w Europie.
  • Za rządów Kazimierza Wielkiego wzrosła pozycja władzy centralnej, pojawiły się bądź upowszechniły urzędy centralne (starosta, kanclerz, podskarbi itd.), a jednocześnie uległ zakończeniu proces formowania się monarchii stanowej. Niezależnie od wzrastającego znaczenia rycerstwa, czyli rodzącej się szlachty, która poparła w swej masie proces zjednoczeniowy, monarchia starała się utrzymać pewną równowagę między stanami (np. statuty wiślicko-nieszawskie Kazimierza). Wiek XIV to okres dużej płynności między stanami a klasami. Zjawisko to utrzyma się jeszcze w wieku następnym.
  • Rosnące zainteresowanie szlachty-rycerstwa gospodarowaniem na roli (koniunktura na artykuły zbożowo-hodowlane) wiązało się z próbami powiększania folwarków, co rodziło konflikty z sołtysami rozporządzającymi także niemałym areałem ziemi. Kazimierz, w imię równowagi, starał się proceder zagarniania sołtysich folwarków powstrzymać (odpowiednie rozkazy). Jego następcy z rodu Jagiellonów poparli tutaj wyraźnie szlachtę (przywilej warecki 1423). Szlachta dąży również do uzyskania władzy nad chłopami oraz większych wpływów w państwie. Istotnym katalizatorem wyzwalającym emancypacyjne dążenia i ambicje polityczne szlachty stało się wygaśnięcie dynastii piastowskiej i przejęcie tronu przez siostrzeńca ostatniego z Piastów, Ludwika Andegaweńskiego, potem przez litewską dynastię Jagiellonów.
  • Ludwik, nadając w 1374 r. szlachcie przywilej koszycki, złamał i tak już nadwerężoną równowagę między stanami. Kolejne przywileje, nadawane już przez Jagiełłę, pogłębiły i umocniły proces parcia szlachty ku wyjątkowej pozycji w państwie, będąc wstępem do przyszłej Rzeczypospolitej Szlacheckiej, stanowiącej wyjątek w Europie między XV a XVIII wiekiem. W przywileju koszyckim (1374) szlachta została zwolniona z większości podatków, z wyjątkiem 2 gr rocznie od łanu użytkowanego przez chłopa, a ponadto z obowiązku budowy i naprawy twierdz obronnych; król zobowiązywał się do wykupu z niewoli szlachcica, który znalazł się w niej podczas wyprawy zagranicznej oraz do nominacji na wysokie urzędy tylko Polaków.
  • Władysław Jagiełło w 1388 r. w Piotrkowie rozszerzył i potwierdził zobowiązania z Koszyc. Szlachcic miał podlegać wykupowi także podczas wojny na terytorium Polski, padła też obietnica, iż urzędy starosty i sędziego ziemskiego nie będą kumulowane, a zamkami zawsze zarządzać mieli tylko Polacy.
  • W przywileju wareckim –1423 – szlachta uzyskała możliwość usuwania „krnąbrnych” sołtysów i przyłączenia ich folwarków do swojej domeny.
  • W przywilejach czerwieńskim (1422), jedleńskim (1430) i krakowskim (1433) szlachta otrzymywała nietykalność osobistą i majątkową.

W sumie owe przywileje stanowiły dogodną bazę do starań o pełnię władzy, czego też szlachta nie omieszkała później uczynić…

Zapamiętaj!

1333 – śmierć Łokietka
1333-1370 – panowanie Kazimierza Wielkiego
1335 i 1339 – zjazdy wyszehradzkie, spotkania Kazimierza z królem czeskim Janem Luksemburskim i węgierskim Karolem Robertem
1343 – pokój z Krzyżakami w Kaliszu; odzyskanie Kujaw za cenę rezygnacji z Pomorza Gdańskiego
1340–1349 – opanowanie Rusi Halicko-Włodzimierskiej
1352 – bunt wielkopolskiego wielmoży – Maćka Borkowica i jego stłumienie
1355 – układ polsko-węgierski o następstwie tronu; w wypadku bezpotomności Kazimierza tron ma objąć jego węgierski siostrzeniec Ludwik; tzw. przywilej w Budzie, czyli obietnica Ludwika wobec wszystkich stanów
1356–1360 – statuty wiślicko-nieszawskie
1364 – założenie uniwersytetu w Krakowie
1370–1382 – panowanie Ludwika Węgierskiego (Andegaweńskiego)
1374 – przywilej koszycki nadany wyłącznie szlachcie
1385 – unia polsko-litewska w Krewie (jej personalny charakter)
1386-1433 – panowanie Jagiełły, najpierw wespół z Jadwigą (do 1399 r.)
1388 – przywilej piotrkowski
1423 – przywilej warecki
1422–1430–1433 – przywileje czerwieńsko-jedleńskio-krakowskie
1401 – unia wileńsko-radomska, potwierdzająca personalny charakter związków polsko-litewskich
1409-1411 – wielka wojna z Zakonem Krzyżackim, Grunwald (1410)
1413 – unia horodelska – ostateczne potwierdzenie personalno-dynastycznego charakteru unii oraz odmienności dwóch państw