Feudalizm

Ustrój społeczny charakterystyczny dla średniowiecznej Europy, to właśnie feudalizm. Znaki rozpoznawcze: lenno, wasal i senior, zależność ludzi od siebie i silnie zhierachizowana struktura połeczeństwa

To system społeczno-gospodarczy, który panował w średniowieczu, nazywany też systemem wasalno-lennym. Porządkował zależności między ludźmi, regulował prawo pomiędzy warstwami wyższymi a niższymi.
Grupę panującą w systemie feudalnym stanowili wielcy właściciele ziemscy, ich wasalami byli rycerze, którzy mieli swoich wasali, itd, itd… Istotą feudalizmu były dwie zasady:

  • ustrój lenny – stosunek między wasalem a seniorem,
  • reguła: wasal mojego wasala nie jest moim wasalem

Geneza feudalizmu

Okres zamętu, niepokoju i najazdów na Europę we wczesnym średniowieczu, dokonywanych przez różne, głównie koczownicze, ludy (m.in. Hunów, Awarów, Węgrów, Arabów), zrodził potrzebę zbudowania nowych, stabilnych więzi społecznych i prawnych. Na tym właśnie gruncie wyrósł feudalizm i dojrzałą formę osiągnął w państwie karolińskim (VIII-IX w.) a następnie rozpowszechnił się w całej Europie i polegał na tzw. stosunku lennym.
Lennicy oddawali się opiece silniejszym, bardziej majętnym panom – seniorom, którzy w zamian za wierność, służbę i stawanie u ich boku w czasie walk otaczali wasala opieką i protekcją oraz nadawali mu ziemię w użytkowanie. Chłopi pracujący na tej ziemi stawali się wówczas poddanymi i zobowiązani byli do uiszczania tzw. renty feudalnej. Jej formy to: odrobek (pańszczyzna), czynsz (gotówka) lub zapłata w naturze (płody rolne).
W trudnych i burzliwych wiekach średniowiecza taki układ dawał poczucie bezpieczeństwa słabszym jednostkom i grupom społecznym.

 

Drabina feudalna

Ustrój lenny doprowadził do wykształcenia zhierarchizowanej struktury społecznej zwanej drabiną feudalną.

  • Ceremonia przekazania lenna odbywała się uroczyście – wasal składał seniorowi hołd i przysięgę wierności, symbolicznie wkładając złożone dłonie w ręce swojego pana. Senior obdarowywał zaś wasala przedmiotem symbolizującym lenno – była to np. chorągiew, włócznia bądź pastorał (w przypadku duchownych).
  • W powszechnym pojęciu lenno stanowiło rodzaj nagrody za służbę seniorowi. Wygaśnięcie lenna mogło nastąpić w wypadku zdrady wasala (następowała wówczas konfiskata lenna) oraz na skutek jego bezpotomnej śmierci. Rodzina wasala nie mogła dysponować lennem w wypadku jego śmierci. W praktyce najczęściej jednak własność przechodziła na potomków, ale zdarzały się też, co prawda rzadko, lenna bezdziedziczne, które wracały do seniora po śmierci wasala (nawet jeśli miał potomków) W wypadku zmiany osoby wasala bądź seniora następowało odnowienie lenna (inwestytury) i złożenie przez wasala hołdu lennego.
    Z czasem własność lenna wskutek decentralizacji i osłabienia władzy stawała się dziedziczna.
  • Ustrój lenny doprowadził do wykształcenia zhierarchizowanej struktury zwanej drabiną feudalną. Na jej wierzchołku stał monarcha, a poniżej wasale, bezpośrednio od niego zależni. Oni z kolei mieli własnych wasali.
    Wielostopniowa hierarchia lenna prowadziła z czasem do konfliktów i anarchii. Ta sama osoba mogła łączyć w swym ręku kilka lenn, różnie usytuowanych na szczeblach drabiny. Jeden feudał mógł być równocześnie wasalem dwóch monarchów bądź pozostawać w stosunku lennym wobec innego wasala. Wreszcie dany senior (nawet monarcha) mógł otrzymać lenno od swego wasala (np. Francja – opactwo St. Denis) bądź (np. angielscy Plantageneci) pozostawać w stosunku lennym wobec innego króla. W sytuacjach konfliktowych między dwoma seniorami danego wasala (takie sytuacje się zdarzały) stawał on przed dylematem: wobec kogo mam być lojalny? Próbowano zabezpieczać się przed podobnymi sytuacjami, wprowadzając zastrzeżenia dotyczące konieczności wsparcia jednego ze skłóconych seniorów.
  • Obowiązująca zasada: wasal mojego wasala nie jest moim wasalem stała się podstawą budowania faktycznej niezależnoś­ci politycznej możnowładców, którzy coraz bardziej uniezależniali się od seniorów.
  • Z czasem lennicy dążyli do rozszerzenia swej swobody i niezależności, najpierw dzięki immunitetom (zwolnieniom z danin i świadczeń materialnych na rzecz seniora), potem także dzięki niezależności sądowniczej i politycznej, jaką posiadali na obszarze ich lenna. Owe działania sprzyjały rozdrobnieniu, które prowadziło do decentralizacji władzy na obszarze całej Europy; w Polsce przybrało ono postać rozbicia dzielnicowego.
  • Dzięki systemowi feudalnemu wytworzył się specyficzny – feudalno-rycerski – model rodziny opierający się na zasadzie dziedziczenia ziemi przez najstarszego syna.


Stany społeczne

System klasowy został w feudalizmie utrwalony podziałami na stany społeczne.

  • Wyodrębniły się następujące stany:
    • szlachecki (rycerski)
    • duchowny
    • mieszczański
    • chłopski

Formy państwa feudalnego

  • monarchia wczesnofeudalna, zwana też patrymonialną
  • rozdrobnienie feudalne
  • feudalna monarchia stanowa
  • monarchia absolutna, klasyczna dla feudalizmu w późnym etapie rozwoju, ale utrzymująca się sporadycznie w nowych, kapitalistycznych stosunkach; występowały też specyficzne jej formy – republiki miejskie (Włochy, Niemcy, Ruś – Nowogród czy Psków).


Monarchia wczesnofeudalna

Najwcześniej wystąpiła w Europie zachodniej (na gruzach Cesarstwa) i jej pierwszym, wręcz klasycznym przykładem było państwo frankońskie za rządów dynastii karolińskiej. Później pojawiła się też w Europie wschodniej i środkowej, jako najwcześniejsza forma organizacji państwowej (zachód bazował na rzymskich korzeniach).

  • Na tym etapie monarchia miała charakter patrymonialny, tzn. król czy książę był zarówno władcą jak i właścicielem państwa.
  • Pozycja monarchy była wówczas silna. Jednak w miarę wzrostu jego znaczenia – możni występowali przeciwko władcy (choć początkowo byli zainteresowani opieką ze strony państwa i jego zwierzchnika – np. w Anglii). Władza monarchy stopniowo ulegała ograniczeniom w związku z przywilejami nadawanymi możnym (szczególnie immunitetami).
  • Działalność państwa przejawiała się w organizacji wojskowej, sądownictwie i zarządzaniu skarbem.
  • Kościół, podporządkowany wówczas państwu, cieszący się jego dużym wsparciem, pełnił rolę instrumentu władzy, kształtującego postawy moralne, umacniającego ustrój, podnoszącego kulturę i autorytet monarchy. Grupa wyższych duchownych zasilała elitę feudalną.
  • Różne w monarchiach feudalnych były formy następstwa tronu: dziedziczność, elekcyjność (Niemcy), elekcja w obrębie dynastii (Polska Jagiellonów).


Rozdrobnienie feudalne

To zjawisko pojawiło się (po okresie wczesnofeudalnym) w wyniku działania „sił odśrodkowych”, reprezentowanych przez możnowładców (feudałów) i ominęło jedynie Anglię.

  • Oprócz rolnictwa, dominującego oczywiście w życiu gospodarczym, pewną rolę odgrywały też miasta. Podupadłe (w końcowym okresie starożytności i początkowym średniowiecza) miasta, stopniowo wracały do dobrej kondycji ekonomicznej, a nawet proces urbanizacji nabrał rozmachu i powstawały nowe, prężne ośrodki. Miasta stopniowo uzyskiwały pewną niezależność od feudałów, osobowość prawną oraz samorząd (z wybieralnymi organami).
  • Różnice majątkowe, pogłębiające się rozwarstwienie, specjalizacja, prawodawstwo, przyczyniły się do wyodrębnienia stanów społecznych. Każdy z nich miał własne prawa. Typową cechą feudalizmu była właśnie m.in. nierówność prawa – stosowanie różnych miar do różnych grup i osób.
  • Władza centralna uległa osłabieniu (czasem zanikowi) przechodząc w ręce wielkich feudałów, sprawujących ją na swych terytoriach.
  • Rozkładowi ulegał też aparat państwowy, szczególnie skarbowość i sądownictwo (na szczeblach lokalnych zostały opanowane przez feudałów).
  • Kościół wyzwolił się z zależności od państwa, które straciło wpływ na obsadę stanowisk w tej instytucji. Miał przywileje podobne jak feudałowie świeccy i dążył do rozszerzenia swych kompetencji, zakresu władzy.
  • Rozdrobnienie feudalne pociągnęło za sobą anarchię, osłabienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, co zrodziło tendencje zjednoczeniowe. Bardzo istotną rolę odgrywały wówczas interesy poszczególnych grup społecznych, zagrożenie zewnętrzne czy narodziny świadomości narodowej, a czasami nawet konsekwentnie stosowane prawo lenne.


Monarchia stanowa

Uformowane, dobrze zorganizowane i uprzywilejowane stany wywarły piętno na zjednoczonych już państwach (XIII-XIV w.; później na Rusi).W życiu ekonomicznym umocniła się pozycja mieszczaństwa i doszło do konfliktów między tą grupą a feudałami.

  • Jednoczenie się państw przyniosło wzrost znaczenia władzy monarszej, ale była ona także ograniczana przez różne formy samorządu stanowego czy lokalnego.
  • Przewagę zachowywali nadal wielcy feudałowie, ale rosły też wpływy mieszczaństwa czy drobnego rycerstwa. Monarchowie wykorzystywali antagonizmy między stanami, tak więc zgromadzenia stanowe nie zdołały ich zdominować. Stany, w zamian za uchwały podatkowe, uzyskiwały nowe, niekiedy szerokie przywileje polityczne. W Polsce wypadki w tamtych czasach miały własną specyfikę: tutaj jeden ze stanów – stan szlachecki – zdobył wyjątkową pozycję, a nawet przewagę nad instytucją monarchii.
  • Zjednoczenie państw wymagało powołania nowych organów na szczeblu centralnym (np. Rada Królewska, trybunały sądowe i urzędy skarbowe) oraz lokalnym (np. sędziowie pokoju w Anglii, baliwowie we Francji, starostowie w Polsce).
  • Kościół przeważnie zachował swoją wysoką pozycję, ale dwa stany – mieszczaństwo i szlachta – starały się jego przywileje zredukować, występując przy okazji przeciwko rozrastaniu się dóbr kościelnych. Monarchowie (np. we Francji) usiłowali, z poparciem szlachty, nieco uniezależnić Kościół od Rzymu i zdobyć wpływ na obsadę kościelnych stanowisk.
  • Typowymi instytucjami monarchii stanowych były zgromadzenia stanowe o zróżnicowanych kompetencjach (np. Stany Generalne we Francji, Parlament w Anglii, Reichstag i Landtagi w Niemczech, Sobór Ziemski w Rosji, Sejm w Polsce).
    Decydowały głównie o nakładaniu podatków oraz aprobowały decyzje polityczne władcy. W owych zgromadzeniach stany obradowały oddzielnie; bardzo rzadko reprezentowani byli w nich chłopi (pewne Landtagi w Niemczech czy Sobór Ziemski w Rosji).


Monarchia absolutna

Monarchię absolutną cechowała właściwie nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy. W zarządzaniu państwem opierał się on na rozbudowanej biurokracji i konsekwentnym centralizmie.

  • Monarchowie likwidowali bądź redukowali do minimum znaczenie zgromadzeń stanowych. System ten wystąpił już we wczesnej fazie epoki nowożytnej (począwszy od XVI w.), choć postać typową, dojrzałą osiągnął w następnym stuleciu. W owym okresie następował powolny rozkład gospodarki feudalnej, zmniejszały się dochody szlachty a zarazem wzrastała ekonomiczna pozycja mieszczaństwa – sojusznika monarchii w działaniach wzmacniających finanse państwa i uniezależniających je od kaprysów feudałów. Coraz wyraźniejsze było „widmo kapitalizmu”…
  • Grupą uprzywilejowaną nadal byli feudałowie, monopolizujący prawa polityczne. Szlachta nadal dzierżyła najwyższe godności i urzędy w państwie, zarówno cywilne, wojskowe czy duchowne, choć monarchowie powoływali na wysokie stanowiska „ludzi nowych”. Feudałowie pogodzili się z utratą rzeczywistej władzy politycznej w zamian za ochronę ich grupowych, ekonomicznych czy politycznych interesów.
  • Państwo przejawiało coraz większą aktywność w różnych sferach życia publicznego, interesując się gospodarką, szkolnictwem, opieką społeczną… Władca stawał się twórcą i wykonawcą prawa oraz najwyższym jego arbitrem. Swoboda poddanych systematycznie była ograniczana. Monarchia znalazła wygodny instrument rządzenia w postaci rozbudowanej biurokracji, sieci starych i nowych – specjalnie tworzonych – urzędów.
  • Monarchia absolutna starała się też podporządkować sobie grupy wyznaniowe i ich kościoły (np. we Francji gallikanizm, w Austrii józefinizm). System znalazł się w głębokim kryzysie, gdy zderzył się z niezaspokojonymi aspiracjami mieszczaństwa (popieranego przez inne, upośledzone grupy społeczne).

Zapamiętaj!

  • Feudalizm – z jednej strony system społeczno-prawny oparty na specyficznych więziach między seniorem a wasalem, pierwszy występuje w pozycji zwierzchnika, drugi podległego; z drugiej system społeczno-ekonomiczny charakteryzujący się dwiema formami własności – klasycznąw ręku rzeczywistego posiadacza (feudała), mogącego w pełni dysponować swoją własnością i użytkową, w ręku bezpośredniego producenta chłopa (podobna do dożywotniej dzierżawy).
  • Senior – zwierzchnik wasali; możny, przyjmujący obowiązek opieki i protekcji nad swymi „kontrahentami” – wasalami.
  • Wasal – najpierw wolny, oddający się w opiekę seniorowi, potem ten, który złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność (komendacja).
  • Felonia – wiarołomstwo (zdrada) lennika wobec swego suwerena (seniora)..
  • Lenno – ziemia (bądź – urząd) nadawana przez seniora w użytkowanie wasalowi. Z czasem przekształciło się w dziedziczne (przypisane z reguły do pewnej funkcji) czynności wasala wobec seniora, stanowiło jakby formę zapłaty – wasal zobowiązywał się do pomocy zbrojnej, materialnej i rady.
    Nadany wasalom obszar ziemi nazywano lennem stąd inna nazwa wasala – lennik.
  • Inwestytura – ceremonia przekazania lenna, odbywana po złożeniu hołdu (homagium). Wasal otrzymywał od seniora przedmiot symbolizujący lenno – np. chorągiew, włócznię bądż pastorał (duchowni).
  • Renta feudalna – świadczenia chłopa na rzecz pana; jej formy to: odrobek (pańszczyzna), czynsz (gotówka), zapłata w naturze (płody rolne).
  • Allodium – własność w ręku wasala, niezależnie od nadanego mu lenna; z czasem zacierały się różnice między allodium a lennem – w wypadku śmierci seniora wasal mógł w pełni dysponować allodium (z lennem było różnie).
  • Prekarium – oddanie się pod opiekę sąsiadowi (potencjalnemu seniorowi) przes słabszego (potencjalnego wasala).
  • Immunitet – zwolnienie od opłat na rzecz seniora; z czasem też niezależność sądownicza.
  • Komendacja –forma zależności, występująca od VIII w., gdy wolny wraz z majątkiem oddawał się możnemu; najpierw prywatnoprawna, potem publicznoprawna.
  • Stan społeczny – grupa społeczna różniąca się od innych zawodem, usytuowanie w hierarchii społecznej i pozycją prawną; stany miały własne prawa i przywileje (tych ostatnich pozbawieni byli tylko chłopi).

Zobacz:

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c319-historia/c321-sredniowiecze/2-2-feudalizm-i-robicie-feudalne

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c214-lekcje-z-epok-literackich/c217-sredniowiecze/1-charakterystyka-sredniowiecza