Feudalizm to charakterystyczny dla średniowiecza system społeczno-gospodarczy regulujący stosunki prawne pomiędzy warstwami wyższymi a niższymi: arystokracją, rycerstwem i chłopstwem. Feudalizm to system wasalno-lenny.

Geneza feudalizmu

Feudalizm wykształcił się w państwie karolińskim, a następnie rozpowszechnił się w całej Europie. W trudnych i burzliwych wiekach średniowiecza dawał pewne podstawy bezpieczeństwa jednostkom i grupom społecznym – chłopi, rycerze, możni, duchowni (lennicy) oddawali się opiece silniejszych od siebie (seniorom), którzy w zamian za służbę otaczali ich opieką i nadawali im ziemię. Lennicy zobowiązani byli wspierać swych seniorów na wypadek wojny, użytkować ich ziemię zgodnie z postanowieniami umowy. Chłopi dodatkowo zobowiązani byli do płacenia seniorom renty feudalnej.

  • Wraz z zawarciem umowy – komendacji wytwarzał się stosunek zależności między podopiecznym – wasalem (zobowiązanym do pełnienia służby rycerskiej) a opiekunem – seniorem, który zobowiązywał się do opieki i ochrony wasala.
  • Służba rycerska była kosztowna. Aby ją umożliwić senior udzielał wasalowi pomocy materialnej – beneficjum, najczęściej w postaci ziemi oddanej w użytkowanie, nie zrzekając się jednak praw zwierzchnich nad nią. Tak nadaną ziemię zwano lennem lub feudum. Wasala zwano też lennikiem, seniora panem lennym, a ich wzajemny stosunek – stosunkiem lennym.
  • Niejeden z wasali był na tyle silny i zamożny, że mógł z kolei posiadać własnych wasali, dając im w użytkowanie część ziemi otrzymanej od seniora. W ten sposób, będąc wasalem swego pana lennego, sam stawał się seniorem swoich lenników. W ten sposób tworzyła się drabina feudalna, która z biegiem czasu objęła wszystkich ludzi wolnych. Na szczycie drabiny feudalnej stał suzeren – który nie był niczyim wasalem (na ogół był to monarcha). Jego wasalami byli najzamożniejsi panowie, zwłaszcza urzędnicy zarządzający prowincjami państwa. Na samym dole drabiny znajdowali się rycerze, którzy nie mieli już własnych wasali.

Obrzędowość feudalna

Zawiązanie stosunku lennego dokonywało się wśród uroczystych ceremonii.

  • Wasal składał najpierw seniorowi hołd lenny i przysięgę wierności.
  • Później następowała inwestytura – ceremoniał nadania lenna przez wręczenie jego symbolu.

Skutki rozpowszechnienia się systemu lennego

  • System lenny osłabiał łączność między monarchą a poddanymi. Panująca zasada: wasal mego wasala nie jest moim wasalem, ograniczała bardzo faktyczną władzę królewską, tym bardziej że lenna stały się z biegiem czasu dziedziczne. Praktycznie monarcha dysponował rycerzami i czerpał dochody tylko w swej domenie – posiadłości, którą władał bezpośrednio.
  • Pozycję lenników królewskich wzmacniały przywileje – immunitety, wyłączające ich terytoria spod kompetencji urzędników królewskich. Władzę administracyjną, skarbową i wojskową wykonywali oni zupełnie samodzielni, formalnie tylko reprezentując władcę. W ten sposób lenna książąt, hrabiów i biskupów (dostojnicy kościelni także zostali włączeni w system zależności lennych) stawały się jakby odrębnymi państwami.
  • Nastąpiło rozdrobnienie feudalne. Najdalej posunęło się ono we Francji, Włoszech i w mniejszych stopniu Niemczech.
  • Rozkład feudalizmu nastąpił zasadniczo w XIV-XV w., chociaż jego przeżytki przetrwały do XVIII-XIX w.

Odrębność systemu lennego w Anglii

W Anglii system lenny upowszechnił się po jej podboju przez Normanów pod wodzą Wilhelma Zdobywcy w 1066 r. Normanowie nie czuli się pewnie wśród ludności podbitej, dlatego władza królewska miała poparcie królestwa. Nie przyjęto zasady „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, wszyscy mieszkańcy kraju podlegali bezpośrednio królowi, a urzędy nie miału charakteru lenna.

 

Najważniejsze pojęcia związane z feudalizmem

  • Senior – dysponował własnością ziemską. Mógł nadawać ziemię, czyli przekazać ją w użytkowanie wasalowi.
  • Suzeren – był to senior, który nie był niczyim wasalem. Najczęściej suzerenem był monarcha.
  • Wasal (lennik) – osoba dysponująca ziemią z nadania seniora. Z czasem lennicy dążyli do rozszerzenia swej swobody i niezależności:
    • poprzez immunitet ekonomiczny, czyli zwolnienie z danin i świadczeń materialnych,
    • poprzez immunitet sądowy, czyli prawo do sądzenia na własnym terenie, co było już oddaniem części władzy lennikowi,
    • wykorzystując kłopoty suwerena.
  • Lenno (feudum) – ziemia nadana przez seniora wasalowi. W popularnym ujęciu lenno stanowiło rodzaj nagrody za służbę seniorowi. Rodzina wasala nie mogła dysponować lennem w wypadku jego śmierci. W praktyce najczęściej jednak własność przechodziła na potomków bądź innych potencjalnych spadkobierców. Z czasem własność lenna wskutek decentralizacji i osłabienia władzy stawała się dziedziczna.
  • Inwestytura – ceremonia przekazania lenna (ziemi, urzędu np. biskupiego) przez seniora wasalowi. Senior przekazywał wówczas wasalowi przedmiot symbolizujący lenno, np. chorągiew, pastorał, włócznię.
  • Komendacja – cywilnoprawny akt oddania się wolnej osoby w osobisty stosunek poddańczy względem innej wolnej osoby.
  • Beneficjum – wynagradzanie wasala przez seniora najczęściej w formie ziemi, uwarunkowane wypełnieniem określonych obowiązków;
  • Domena – obszar będący w bezpośredniej dyspozycji i władaniu pana feudalnego (monarchy, możnowładcy), w odróżnieniu od terenów nadawanych wasalom w postaci lenna.
  • Rozdrobnienie feudalne (rozbicie dzielnicowe) – zjawisko typowe dla okresu feudalizmu, będące następstwem decentralizacji władzy, polegające na osłabienie pozycji suwerena (seniora), czasem zaniku władzy centralnej i podziału monarchii na szereg samodzielnych księstw dzielnicowych.
    W średniowieczu obowiązywała zasada – „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”. Stała się ona punktem wyjścia do faktycznej niezależnoś­ci politycznej możnowładców. W swoim lennie możni byli faktycznymi seniorami.
    Uwaga! Ta zasada nie obowiązywała w Anglii. Tam wszyscy lennicy byli wasalami korony.
  • Renta feudalna – świadczenie poddanych chłopów na rzecz feudała w zamian za prawo użytkowania ziemi. Renta feudalna przybierała trzy postacie:
    • czynszu – chłop płacił właś­cicielowi co pewien czas określoną kwotę pieniędzy,
    • odrobku – chłop był zobowiązany do pracy na polu swego właściciela przez określony czas,
    • zapłaty w naturze – chłop oddawał część swych plonów właścicielowi ziemi.