Zapamiętaj!
Przywileje to akty wydawane przez króla, nadające poszczególnym osobom lub całym stanom określone uprawnienia.

Zapamiętaj najważniejsze przywileje!

  • Przywilej budziński – 1355 r.
  • Przywilej koszycki – 1374 r.
  • Przywilej piotrkowski – 1388 r.
  • Przywilej czerwiński – 1422 r.
  • Przywilej jedlneński – 1430 r.
  • Przywilej krakowski – 1433 r.
  • Przywileje cerekwicko-nieszawskie – 1454 r.
  • Przywilej piotrkowski – 1496 r.
  • Konstytucja nihil novi – 1505 r.

To jest ważne!
Polska szlachta zdobyła w okresie późnego średniowiecza takie prawa, które umożliwiły jej zajęcie uprzywilejowanego miejsca w społeczeństwie w stosunku do innych stanów – chłopów i mieszczan.

Przywilej budziński

Kto nadał przywilej? król Węgier, Ludwik
Zapamiętaj datę: 1355 r.
Gdzie podpisano przywilej? w Budzie
O czym mówił przywilej?

  • Król Węgier, Ludwik, obiecywał nie pobierać nadzwyczajnych podatków, a w razie podróży po Polsce nie obciążać na potrzeby swego dworu dóbr należących do szlachty.
  • Gdyby polska szlachta brała udział w wyprawach wojennych poza granicami kraju, to król musiał jej wynagradzać poniesione podczas nich straty.

Przywilej koszycki

Kto go wydał? król Węgier, Ludwik
Zapamiętaj datę: 1374 r.
Gdzie podpisano przywilej? w Koszycach
Dlaczego król wydał ten przywilej? Pragnął osadzić swoją córkę na polskim tronie.
O czym mówił przywilej?

  • Król miał otrzymywać tylko jeden stały podatek płacony przez szlachtę, który ustalono na 2 grosze od łanu. Jeżeli władca chciał uzyskać jakieś dodatkowe sumy, to musiał mieć na to zgodę szlachty. Umożliwiło to przedstawicielom tego stanu wywieranie presji na królu. Monarcha musiał prowadzić taką politykę, która odpowiadałaby szlachcie.
  • Król zobowiązał się do wykupienia z niewoli szlachcica, jeżeli ten dostał się do niej w czasie wyprawy wojennej poza granicami państwa.
  • Szlachta została zwolniona z obowiązku pomocy w budowaniu zamków: monarcha musiał je teraz wznosić na swój koszt, chyba że ich wznoszenie odbywało się za zgodą szlachty.

Przywilej piotrkowski

Kto nadał przywilej? Władysław Jagiełło
Zapamiętaj datę: 1388 r.
Gdzie podpisano przywilej? w Piotrkowie
O czym mówił przywilej?

  • Potwierdzał dawne przywileje (m.in. dotyczące wykupu z niewoli szlachcica biorącego udział w wyprawie poza granicami kraju).
  • Szlachcic otrzymał żołd (wynagrodzenie) za czas pełnienia służby wojskowej.

Przywilej czerwiński

Kto nadał przywilej? Władysław Jagiełło
Zapamiętaj datę: 1422 r.
Gdzie podpisano przywilej? w obozie pod Czerwińskiem
O czym mówił przywilej?

  • Król zapewnił, że nie będzie konfiskował majątków należących do szlachty bez prawomocnego wyroku sądowego. Wprowadzono więc bardzo ważną zasadę nietykalności majątkowej.
  • Szlachcica nie można było uwięzić ani ukarać bez prawomocnego wyroku wydanego przez sąd.

Przywilej jedlneński i przywilej krakowski

Kto nadał przywilej? Władysław Jagiełło
Zapamiętaj daty: Jedlnia – 1430 r.; Kraków – 1433 r.
Gdzie podpisano przywilej? w Jedlni i Krakowie
O czym mówił przywilej?

  • Zapewniał szlachcie nietykalność majątku bez wyroku sądowego, rozszerzał prawa polskie na ziemie ruskie.

Przywileje cerekwicko-nieszawskie

Kto nadał przywileje? Kazimierz Jagiellończyk
Zapamiętaj datę: 1454 r.
O czym mówiły przywileje?

  • Król Kazimierz przyrzekł, że odtąd nie będzie rozpoczynał wojen ani ustanawiał nowych podatków bez zgody szlachty zebranej na sejmikach.

Przywilej piotrkowski

Kto nadał przywilej? Jan Olbracht
Zapamiętaj datę: 1496 r.
O czym mówił przywilej?

  • Szlachta została zwolniona z ceł za przewożone towary pochodzące z własnych gospodarstw lub sprowadzane na własne potrzeby.

Konstytucja nihil novi

Kto nadał przywilej? Aleksander Jagiellończyk
Zapamiętaj datę: 1505 r.
O czym mówił przywilej?

  • Bez zgody senatorów i posłów ziemskich król nie mógł wydać żadnej nowej ustawy.

 

A co z przywilejami mieszczan?

Zapamiętaj, że szlachta polska starała się uzyskać zdecydowaną przewagę nad mieszczaństwem i systematycznie ograniczała jego prawa.

  • W 1496 r. zakazano mieszczanom nabywania i posiadania dóbr ziemskich. Tylko największe miasta miały przywilej posiadania takich dóbr.
  • W 1565 r. ograniczono prawa w handlu. Polscy kupcy nie mogli odtąd wywozić za granicę towarów wyprodukowanych w kraju. Mogli to robić tylko kupcy obcy. Tylko oni także mogli przywozić do kraju towary zagraniczne. Polscy mieszczanie zostali w ten sposób pozbawieni dochodów z prowadzenia handlu zagranicznego. Przestali być pośrednikami między kupcami zagranicznymi a polską szlachtą, która teraz bezpośrednio sprzedawała za granicę produkty rolne (duże ilości zboża) i uzyskiwała znaczne kapitały.
  • W XVI w. miasta utraciły swoją reprezentację w sejmie. Tylko Kraków, Wilno, Lwów, Lublin i Kamieniec Podolski wysyłały posłów na sejmy, ale posłowie nie mieli prawa głosowania. Mieszczanie nie mogli więc walczyć o swoje prawa.

Zobacz:

Przywileje szlacheckie. Powtórka.

Wypisz, jakie przywileje otrzymała polska szlachta na przestrzeni wieków.

Ustrój polityczny, społeczny i gospodarczy Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Szlachta – kultura, historia, tradycja