Przyczyny reformacji

  • Materializacja Kościoła, widoczna zwłaszcza na najwyższych szczeblach hierarchii i w kurii rzymskiej.
  • Nadmierny fiskalizm Kościoła szukającego pieniędzy wszędzie, niekiedy za pomocą wątpliwych etycznie i teologicznie metod (sprzedaż odpustów).
  • Upadek moralny duchowieństwa, zwłaszcza wyższego; nie wyłączając papieży (np. Aleksandra VI i Leona X).
  • Wcześniejsze próby przeprowadzenia głębokich zmian w Kościele, np. nauka Jana Husa i poglądy głoszone przez J. Coleta (Oxford) oraz Erazma z Rotterdamu.
  • Zbyt wielkie zaangażowanie Kościoła w politykę.

 

Działalność Marcina Lutra i jego idea

Za początek reformacji uważa się znane wystąpienie Marcina Lutra, który 31 października 1517 roku przybił na drzwiach wittenberskiego kościoła 95 tez krytykujących stosunki panujące w Kościele katolickim.
Wystąpienie Lutra stało się głośne w Niemczech, a popularność proboszcza z Wittenbergii rosła w miarę zaostrzania się jego sporu z Kościołem katolickim.

Papiestwo nie przywiązywało należytej wagi do wystąpienia Marcina Lutra. Traktowano je jak jedną z wielu herezji, którą uda się zdławić tradycyjnymi sposobami.

Jednak, kiedy mimo brutalnych nacisków ze strony władz Kościoła, Luter nie odwoływał swych tez, a nawet je zaostrzył (słynna dysputa w Augsburgu), papież w 1520 roku wydał bullę Exurge domine potępiającą proboszcza z Wittenbergii. W odpowiedzi Luter spalił papieski tekst i sam wyklął papieża, nazywając go antychrystem, czym pozyskał nowych zwolenników.

W Niemczech wybuchła polityczna burza. Wśród zwolenników Lutra znaleźli się przedstawiciele różnych stanów, którzy chcieli zrealizować wzajemnie sprzeczne postulaty.

  • Książęta pragnęli ograniczyć władzę cesarza i wraz ze szlachtą dążyli do zniesienia dziesięcin. Kusząca stała się też możliwość zagarnięcia majątków koś­cielnych (takie zakusy mieli także mieszczanie) – nurt książęco-szlachecko-mieszczański.
  • Chłopi chcieli realizować postulaty radykalnych zwolenników Lutra i budować królestwo Boże na ziemi – nurt radykalny, chłopski.

Pogarszające się od dawna położenie chłopów, znajdujących się pod wpływem propagandy religijnej Tomasza Münzera, zaowocowało wielkim buntem chłopskim w Niemczech (1524-1525). Sukcesy powstańców na tyle zaniepokoiły wielmożów, że przeciwko chłopom wystąpili tak katolicy, jak i luteranie. Chłopów rozgromiono pod Frankenhausen, a ich przywódców zgładzono w potwornych męczarniach.

Luter, ukrywany przez jednego ze swych zwolenników, księcia saskiego Fryderyka Mądrego w Wartburgu (Eisenach), odciął się od radykałów, opowiadając się za nurtem umiarkowanym. Stłumienie buntu chłopskiego nie uspokoiło jednak religijnych sporów i konfliktów. W 1529 roku z woli cesarza na sejmie Rzeszy w Spirze wydano edykt przeciw zwolennikom Lutra.. W odpowiedzi książęta będący jego zwolennikami zgłosili oficjalny protest, stąd nazwa obozu reformacji – protestanci.
Zagrożeni zawiązali tzw. Ligę Szmalkaldzką. Luteranie zorganizowali swój Kościół oraz uporządkowali doktrynę (źródłem wiary jest Biblia, do zbawienia niezbędna jest sama wiara, uczynki są mniej istotne).

 

Kalwin i jego doktryna

Płomień reformacji dotarł też do innych krajów. Kolejnym wielkim interpretatorem Biblii był Jan Kalwin. Prześladowany we Francji, zbiegł do Szwajcarii. Z Genewy, gdzie znalazł wielu zwolenników, głosił swoją naukę (tam powstała też pierwsza wzorowa kalwińska gmina).

Główne założenia doktryny:

  • predestynacja zakładająca, że losy człowieka (jego zbawienie lub potępienie) są z góry określone przez wolę Boga;
  • w myśl nauki Kalwina bogactwo oznaczało dar Boży, a praca stanowiła obowiązek;
  • kościół kalwiński został zorganizowany demokratycznie – przewodniczył mu kolektywny Konsystorz, złożony zarówno z duchownych, jak i świeckich, wspólnie podejmujących decyzje. Kalwin, podobnie jak Zwingli, różnił się od Lutra w kwestii podejścia do sakramentu eucharystii (komunii). Uważał on bowiem, iż Chrystus jest obecny w eucharystii tylko symbolicznie.

Inni reformatorzy i kierunki reformacji

  • Urlich Zwingliz z Zurichu.
  • Martin Bucer ze Strassburga.
  • Skrajnym interpretatorem kalwinizmu okazał się John Knox ze Szkocji (Edynburg).
  • Zwolennicy Tomasza Münzera (doprowadzili do buntu chłopskiego w Niemczech) zapoczątkowali ruch anabaptystów, tzw. nowochrzczeńców (postulowali chrzest dorosłych). Znieśli własność prywatną, dzieląc ziemię, żywność, dokonując konfiskat mienia, a nawet wprowadzając wielożeństwo. Ich przywódcy to Jan z Lejdy i Jan Mathys.
  • Warto wspomnieć również o antytrynitarzach zwalczających pojęcie Trójcy Świętej, widzących w Chrystusie jedynie człowieka (Miguel Servet i bracia Socynowie).
  • W poglądach antytrynitarzy należałoby szukać korzeni arianizmu.

 

Geografia religijna Europy. Konsekwencje reformacji

Reformacja narodziła się w Niemczech i Szwajcarii, ale rozprzestrzeniła się w całej Europie.

  • W latach dwudziestych i trzydziestych luteranizm dominował w Skandynawii (najpierw w Szwecji, potem w Danii i Norwegii).
  • Kalwinizm znalazł sporo wyznawców w pół­nocnych Niderlandach, co było jedną z przyczyn powstania przeciw Hiszpanii (lata sześćdziesiąte XVI w.).
  • Wola królewska i wcześniejsze zatargi z Rzymem doprowadziły do zwycięstwa reformacji w początkowo katolickiej Anglii. Henryk VIII ogłosił się zwierzchnikiem Kościoła (lata 1531-1534) i zerwał z Rzymem. Tak powstał Kościół anglikański.
    O jego powstaniu zadecydowały nie tylko pobudki osobiste (prob­lemy z rozwodem z Katarzyną Aragońską), ale też przekonanie Anglików, że ich kraj jest krzywdzony przez papiestwo i wykorzystywany finansowo…
  • Niemało zwolenników znalazł kalwinizm we Francji. Zwano ich tutaj hugenotami. Niestety, doszło do długich i okrutnych wojen religijnych (od 1562 do 1594; m.in. sławna noc św. Bartłomieja w 1572 roku – masakra kilku tysięcy hugenotów w Paryżu). We Francji dominowali jednak katolicy.

Ubocznym skutkiem reformacji stał się rozwój literatur narodowych – słowo pisane stało się bowiem narzędziem w walce o wyznawców.

Zapamiętaj!

  • 1517 rok – Marcin Luter ogłasza 95 tez, w których krytykuje hierarchię kościelną za nadużycia popełniane przy udzielaniu odpustów.
  • Reformacja to wielki ciąg zjawisk ideowych, religijnych, społeczno-politycznych zaistniałych w XVI w., zmierzających do reformy – uzdrowienia stosunków w Kościele. Reformacja doprowadziła do podziału chrześcijaństwa zachodniego.
  • Z inicjatywy inkwizycji powstał Indeks ksiąg zakazanych. Zreformowano również niektóre zakony (z grona zakonników pochodziło wielu działaczy nowych prądów religijnych, np. kapucyni czy karmelitanki, Teresa z Avila).
  • Kościół stał się mecenasem oraz inspiratorem sztuki baroku, która miała zadziwić i przekonać wątpiących w potęgę Kościoła wiernych. U schyłku XVI w. udało się Kościołowi katolickiemu powstrzymać napór reformacji, a nawet odzyskać niemałą grupę wiernych.

W czym tkwiła tajemnica popularności Lutra?
Marcin Luter protestował przeciw nadmiernemu obciążeniu narodu niemieckiego podatkami na rzecz Kościoła; przeciwstawił się władzy cesarskiej sprzymierzonej z papiestwem, uważającej się za zbrojne ramię Stolicy Piotrowej.

Zapamiętaj!
Najważniejsze odłamy reformacji w Europie:

  • luteranizm,
  • kalwinizm,
  • anabaptyzm,
  • anglikanizm.

Najważniejsze odłamy reformacji w Polsce to:

  • luteranizm,
  • kalwinizm,
  • arianizm – radykalna społecznie, specyficznie polska odmiana reformacji, powstałą z rozbicia kalwinów na tzw. zbór większy i mniejszy czyli arian.

Od głównego pnia kalwinizmu oderwali się zwolennicy antytrynitarskiej koncepcji, których nazwano arianami bądź braćmi polskimi (ideologiem był Faust Socyn). Jak na tamte czasy ich założenia były utopijne: negacja własności prywatnej, skrajny pacyfizm, konieczność utrzy­­­mywania się z pracy własnych rąk. Arianie słynęli ze stojącego na wysokim poziomie piśmie­n­nictwa, publicystyki oraz z prowadzenia słynnej szkoły w Rakowie, zwanej niekiedy akademią.