Pierwsze reformy
Po śmierci Augusta III (1763) do walki o władzę przystąpiły dwa stronnictwa magnackie: „familia”, skupiona wokół rodzin Czartoryskich, Poniatowskich i Zamoyskich, oraz tzw. patrioci zgrupowani wokół Radziwiłłów, Potockich oraz Rzewuskich. „Familii” udało się pozyskać do swych planów Rosję.
Pod osłoną Rosji doszło w maju 1764 roku do sejmu konwokacyjnego, który przeprowadził szereg konkretnych reform:
- zakaz przysięgi posłów na instrukcje;
- wprowadzenie zasady głosowania większością głosów w kwestiach ekonomicznych – zasada ta ograniczała liberum veto;
- powołanie komisji wojskowych i skarbowych (zmniejszono przy tym władzę hetmanów).
Elekcja wyniosła na tron za zgodą carowej Katarzyny II Stanisława Poniatowskiego (1764-1795). Król nie zamierzał być władcą malowanym. Szybko się usamodzielnił, oddalając się politycznie od „familii” i ze wsparciem Rosji starał się dalej przeprowadzać reformy.
Reformy Stanisława Poniatowskiego
- Wprowadził cło generalne broniące polski rynek przed zalewem towarów pruskich.
- Uporządkował finanse, zwiększając przychody z królewszczyzn.
- Od nowa zorganizował mennicę państwową, broniąc Polskę przed zalewem sfałszowanej pruskiej monety (podczas wojny 7-letniej Fryderyk II w Dreźnie zdobył stemple polskich pieniędzy).
- Tworzył nowe jednostki wojskowe – założył Szkołę Rycerską (1765).
- Zainicjował działalność kompanii handlowych.
- Stworzył „komisję dobrego porządku” wspomagającą w rozwoju miasta i będącą namiastką policji.
Działania króla zaniepokoiły sąsiadów preferujących stan półuśpienia Polski i anachronicznych porządków politycznych. Doprowadziło to do interwencji Rosji.
Między Radomiem a Barem
Z inicjatywy ambasadora rosyjskiego powstały w Słucku i w Toruniu konfederacje dysydentów religijnych zmierzające do wprowadzenia równouprawnienia dla wyznawców różnych religii.
Przeciwko nim szlachta polska zwołała w Radomiu w 1767 roku konfederację konserwatywno-szlachecką. Konserwatyści liczyli, że ambasador carycy Katarzyny pomoże im w detronizacji Stanisława Poniatowskiego. Katarzyna II chciała jednak jedynie poprzestać na powstrzymaniu dalszych reform planowanych przez Poniatowskiego.
Zbieżność interesów Rosji i konfederatów radomskich doprowadziła do wprowadzenia tzw. praw kardynalnych (1768), będących powtórzeniem podstawowych zasad ustrojowych Polski z liberum veto na czele, przywilejami szlacheckimi, władzą nad chłopstwem, co miało stanowić zaporę dla nowych reform. Gwarantem nienaruszalności ustroju stawała się Rosja.
Błędem cesarzowej było to, że zapragnęła przy okazji rozprawić się z dysydentami, co jej się ostatecznie udało (przeciwników wywieziono do Kaługi), ale wywołało to oburzenie szlachty i doprowadziło do wybuchu konfederacji barskiej (1768-1772). Podczas konfederacji barskiej pierwszy raz do głosu doszły patriotyczne żądania.
Pierwszy rozbiór Polski – 1772
Francja wraz z Turcją udzieliły pomocy politycznej i wojskowej konfederatom. Rosja okazała się jednak silniejsza, ponadto przeciw konfederatom musiał zwrócić się zdetronizowany przez nich Stanisław August.
Konfederacja barska ukazała niemożność utrzymania przez Rosję protektoratu nad całą Polską. Rosja ponosiła bowiem duże koszty finansowe, polityczne i militarne przedłużającego się oporu. Dlatego też caryca ostatecznie zmieniła zdanie w kwestii rozbioru, od dawna proponowanego przez Prusy. Do tej pory kanonem rosyjskiej polityki zagranicznej było m.in. utrzymywanie integralności terytorialnej Rzeczypospolitej. Teraz nastąpiło odejście od tego stanowiska.
Katarzyna II niechętnie przystała na rozbiór, który nastąpił w 1772 roku. Prusy namówiły Austrię do uczestnictwa w rozbiorze Polski, co miało być swoistą rekompensatą za utracony na rzecz Prus – Śląsk.
Wbrew swoim intencjom konfederaci uruchomili tragiczny bieg zdarzeń.
Rosja, Austria i Prusy w 1773 roku nakazały Polakom uznać akty rozbiorowe na specjalnie zwołanym sejmie.
W wyniku rozbioru
- Rosja otrzymała Inflanty polskie i część Białorusi.
- Austria otrzymała Galicję.
- Prusy otrzymały Warmię, Pomorze, bez Gdańska i Torunia, oraz okręg nadnotecki.