Geneza

  • Niezadowolenie narodów europejskich z postanowień i funkcjonowania zasad kongresu wiedeńskiego (pogwałcone aspiracje narodowe).
  • Kryzys gospodarczy połowy lat czterdziestych i związane z tym skutki ekonomiczne i społeczne (podwyżki cen żywności, bankructwa firm, bezrobocie).
  • Rozbudzona świadomość narodowa.
  • Liberalizm dążący do konstytucyjnej formy rządów, socjalizm utopijny i „naukowy” krytycznie nastawiony do społeczno-ekonomicznej rzeczywistości.
  • Przyczyny lokalne, np. niezadowolenie z rządów Ludwika Filipa we Francji, dążenie do samostanowienia Węgier.

 

Przebieg wypadków

Francja

  • Powszechnie znienawidzony, otoczony atmosferą nadużyć finansowych i skandali rząd francuskiego Ludwika Filipa został obalony podczas manifestacji i zamieszek między 22 a 24 lutego 1848 roku. Król zbiegł i wprowadzono republikę. Powstał Rząd Tymczasowy składający się z przedstawicieli różnych sił społecznych (m.in. z robotników), z pragmatycznym politykiem – Lamartine’m na czele. W kwietniu uchwalono republikańską konstytucję.
  • Demokratyczna część burżuazji oraz elit politycznych przeforsowała utworzenie warsztatów narodowych, mających na celu zlikwidowanie bezrobocia. Był to ukłon wobec robotników, możliwy w tych pierwszych radosnych dniach jedności.
  • Jednak warsztaty, będące swoistą formą społecznej własności, okazały się deficytowe, co budziło wściekłość podatników oraz burżuazji. Zamknięcie warsztatów stało się zarzewiem robotniczego powstania w Paryżu w czerwcu 1848, brutalnie stłumionego przez generała Cavaignaca.
  • Władza została przejęta przez konserwatywną część burżuazji pragnącej ustabilizować swoje zdobycze i powstrzymać fale radykalizmu. W grudniu rozpisano wybory prezydenckie (urząd ten przewidywała uchwalona wcześniej konstytucja) wygrane przez popularnego ze względu na nazwisko Ludwika Napoleona Bonaparte (kontrkandydatem był Cavaignac). Reprezentował on konserwatywny odłam społeczeństwa i w roku następnym doprowadził do interwencji w Rzymie, która zdusiła republikańskie powstanie i przywróciła władzę papieża. Po kilku latach Ludwik Bonaparte ogłosił się cesarzem (Napoleon III).

Państwa niemieckie

Fala rewolucyjna, przechodząc od Paryża przez państwa i państewka Nadrenii, dotarła do Prus, gdzie między 13 a 18 marca 1848 roku wybuchła rewolucja.

  • Rewolucja zmusiła króla i władze do ustępstw takich, jak:
    • zwolnienie więźniów politycznych (m.in. Polaków biorących udział w powstaniach z 1846 roku),
    • zwołanie parlamentu,
    • obietnica ogłoszenia konstytucji,
    • obietnica rozpisania wyborów,
    • obietnica reform socjalnych,
    • obietnica wycofania wojska ze stolicy itd. (efekty krwawych berlińskich starć).
  • Do rządu weszli liberałowie z Camphausenem na czele. Liberałowie, przerażeni radykalizacją mas wspólnie z konserwatywną junkierską arystokracją, starali się ograniczyć zakres reform i ustępstw. Mimo protestów wprowadzono cenzusową, pośrednią ordynację wyborczą oraz przyznano kredyty na armię.
  • W grudniu król (Fryderyk Wilhelm IV) nadał z włas­nej woli konstytucję, która zdecydowanie różniła się od demokratycznych projektów. W następnych miesiącach wojska pruskie pomogły zaprowadzić „porządek” w innych państwach Rzeszy: Saksonii, Badenii, Wirtembergii (1849).
  • Wiosną 1848 roku we Frankfurcie nad Menem zwołano parlament ogólnoniemiecki, na który każde niemieckie państwo wysłało swoich delegatów, reprezentujących różne opcje polityczne. Tematem obrad stało się zjednoczenie i przyszły ustrój Niemiec. W 1849 roku, po opadnięciu fali rewolucyjnej, parlament, nie mając dużego wyboru, zaproponował koronę cesarską przyszłych Niemiec królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi IV. Ten jednak odmówił. Sprawa zjednoczenia musiała jeszcze trochę poczekać. Oprócz względów emocjonalnych („z błota korony nie podejmę”) zadecydowały o tym obawy o reakcję zaskoczonych innych mocarstw.

Italia

  • W marcu na wiadomość o wypadkach wiedeńskich – wybuchu rewolucji – wybuchło powstanie w Mediolanie i Wenecji przeciwko austriackim rządom. Zbiegli monarchowie Parmy i Modeny. Oczy Włochów skierowały się na Piemont, którego władca Karol Albert, nienawidzący lekceważących jego państwo Austriaków i obawiający się rewolucji u siebie, sam postanowił przejąć kierownictwo ruchu wyzwoleńczo-zjednoczeniowego. Nadał też swemu państwu konstytucję. Państewka włoskie, łącznie z papieskim, przyłączyły się do antyhabsburskiej krucjaty. Powstała liga państw włoskich.
  • Niedługo potem doszło jednak do rozpadu ligi państw włoskich. Najpierw w maju odłączyli się: papież Pius IX oraz król Królestwa Obojga Sycylii (Neapol), rozwiązując przy okazji parlament i tłumiąc powstanie, które wkrótce wybuchło. Papież uciekł z Rzymu i schronił się w Austrii. Gdy wojska austriackie poradziły sobie z czeskim powstaniem, przystąpiły do walk z Włochami, zmuszając ich w sierpniu, po klęsce pod Custozzą, do zawieszenia broni. Austria odzyskiwała Lombardię, Wenecję i wpływy w środkowej Italii.
  • W Rzymie, po kilku miesiącach umiarkowanych rządów cywilnych, władzę przechwycili radykałowie (listopad), którzy po ucieczce papieża ogłosili Rzym republiką. Francuzi zlikwidowali ją jednak w lipcu 1849 roku.
  • W marcu 1849 roku wznowiona została wojna sardyńsko-austriacka. Zakończyła się ona kolejną porażką Włochów, dowodzonych bez powodzenia przez generała Wojciecha Chrzanowskiego (Novara).
  • Najdłużej, bo aż do sierpnia 1849 roku, stawiała opór Wenecja.

Austria – imperium Habsburgów

W Wiedniu między 12 a 14 marca 1848 roku doszło do zamieszek. Stolicę opuścił znienawidzony, uważany za symbol starych rządów, Klemens Metternich, zdymisjonowany przez cesarza. To jednak nie zadowoliło wiedeńczyków, którzy chcieli posiadać rzeczywisty wpływ na władzę.

  • Żądania wiedeńczyków:
    • posiadanie rzeczywistego wpływu na władzę,
    • rozpisanie wyborów do parlamentu,
    • uchwalenie nowej konstytucji,
    • wprowadzenie niezawisłych sądów,
    • wprowadzenie równouprawnienia wyznań i narodów,
    • zwiększenie swobód obywatelskich.
  • Przyłączenie się mas robotniczych zaniepokoiło burżuazję, która zadowoliła się usunięciem najbardziej skompromitowanych polityków, zniesieniem cenzury, utworzeniem Gwardii Narodowej i obietnicą uchwalenia konstytucji. Cesarz nadał ją w kwietniu.
    Konstytucja znosiła absolutyzm, dzieląc władzę ustawodawczą między cesarza a dwuizbowy parlament, z tym, że izba niższa w całości miała pochodzić z wyboru.
  • W całym niemal imperium ujawniły się tendencje odśrodkowe, wysuwano coraz dalej idące żądania samostanowienia narodów, aż do oderwania. Dwór opuścił Wiedeń, obierając za siedzibę spokojniejszy Innsbruck (maj 1848), do którego powrócił w sierpniu po zwycięstwach marszałka Radetzky’ego we Włoszech. Latem władze uporały się z Czechami, bombardując nadwełtawską stolicę. W końcu kwietnia gubernator Galicji – Stadion – uspokoił powierzony sobie kraj.
  • W drugiej połowie roku przystąpiono do likwidacji faktycznej odrębności węgierskiej. Madziarzy stawiali opór. Rząd postanowił użyć do walk z Węgrami garnizonu wiedeńskiego (październik), co doprowadziło do wybuchu rewolucji. Na barykadach dominował proletariat. Jak we Francji za czasów wielkiej rewolucji powieszono na latarni jednego z ministrów – Latoura. Dwór, arystokracja oraz wielu przerażonych mieszczan uciekło z Wiednia do Ołomuńca. Nie powiodła się próba odsieczy węgierskiej ani zorganizowana z wielkim zaangażowaniem obrona Wiednia (z Józefem Bemem na czele). Wojska cesarskie wkroczyły do stolicy 31.10.1848 roku. Nastąpiły czasy odwetu i rozstrzeliwań. W początku grudnia abdykował cesarz Ferdynand, a jego następcą został 18-letni Franciszek Józef I.
  • Na placu boju pozostały Węgry. Madziarscy przywódcy (z Kossuthem na czele) popełnili wielki błąd polityczny – nie dostrzegli bowiem aspiracji mniejszości narodowych, zamieszkujących historyczne obszary tzw. korony św. Stefana: Chorwatów, Serbów, Rumunów, Sasów siedmiogrodzkich (lokalnych Niemców), Słowaków. Austriacy wykorzystali niepopularność Węgrów i doprowadzili do zawiązania koalicji antywęgierskiej.
  • W końcu 1848 roku Austria przystąpiła do ofensywy. Przez kilka miesięcy działania wojenne nie przynosiły rozstrzygnięcia. Węgrzy odparli jednak zmasowane ataki (zasługi m.in. generała Józefa Bema). Wówczas w czerwcu 1849 roku, na prośbę Wiednia, nastąpiła interwencja rosyjska, która w sierpniu zakończyła węgierskie powstanie.