W polityce zaborców w okresie popowstaniowym nastąpiły dosyć istotne różnice. Władze rosyjskie i pruskie prowadziły w miarę konsekwentną politykę represji, zaś Austria po bolesnych porażkach (lata 1859 i 1866) poszła w kierunku kompromisu z największymi narodami zamieszkującymi monarchię naddunajską, w tym także z Polakami.

 

Zabór pruski

W zaborze pruskim już w okresie Wiosny Ludów lokalni Niemcy wystąpili przeciw ewentualnym ustępstwom rządu wobec Polaków, apelując o wzmożenie represji. U schyłku XIX w. nacjonalizm w Niemczech zdobył wielu nowych zwolenników. Przeniknął niemal do wszystkich kręgów społecznych. Sławny wówczas filozof Hartmann nawoływał nawet do wykorzenienia Słowian z niemieckich granic (tzw. ausrotten).

  • Przy poparciu władz powstała głośna Hakata (1894), mająca na celu popieranie niemczyzny na kresach wschodnich Rzeszy. Działania germanizacyjne popierali również aktywiści tzw. Związku Wszechniemieckiego, opowiadały się za nimi kierownictwa partii: konserwatywnej, narodowo-liberalnej i (Partii) Rzeszy, a ich członkami były osoby wpływowe w świecie polityki.

Władze pruskie stosowały wobec Polaków różnorodne represje.

  • Dochodziło dosyć często do aresztowań i konfiskat mienia.
  • Zamknięto gimnazjum w Trzemesznie.
  • Realizowany w całych Niemczech tzw. kulturkampf (walka o kulturę), skierowany przeciw Kościołowi i sympatyzującej z nim partii Centrum w celu podporządkowania państwu tej instytucji, na ziemiach polskich przybrał postać ostrego konfliktu narodowo-religijnego.
  • Rugowano język polski z gimnazjów i zwiększano liczbę przedmiotów nauczanych w szkołach podstawowych w języku niemieckim.
  • Od 1887 roku języka polskiego w szkołach już nie było, poza religią w podstawówkach, ale i to uległo zmianie w 1900 roku, gdy weszło w życie zarządzenie o redukcji rodzimej mowy w nauczaniu przedmiotu religii.
  • Władze pruskie brutalnie stłumiły strajk dzieci we Wrześni (1901).
  • Do ustawy o stowarzyszeniach dołączono paragraf zwany „kagańcowym”, czyniący język niemiecki obowiązującym na wszystkich zebraniach publicznych, nawet tam, gdzie Niemcy stanowili poniżej 60%.

Jako że mimo zachęt finansowych i głośnej propagandy liczba Niemców na kresach wschodnich Rzeszy ulegała zmniejszeniu na skutek przyrostu naturalnego Polaków i odpływu przedsiębiorczych grup do dynamicznie rozwijającej się Nadrenii (tzw. Ostflucht), władze pruskie przystąpiły do kolejnych szykan i działań administracyjnych wobec naszych rodaków.

  • W 1806 roku władze powołały do życia tzw. Komisję Kolonizacyjną, która miała wykupywać od Polaków ziemię, a następnie parcelować ją wśród osadników niemieckich. Mimo wielkich funduszy rezultaty były mizerne. W 1908 roku przeszła ustawa przewidująca wykup ziemi z rąk polskich pod przymusem. Po czterech latach władze przystąpiły do jej realizacji, ale pod wpływem opinii międzynarodowej skończyło się na trzech majątkach.

Działania pruskie, mimo że najbardziej dotkliwe dla Polaków, były praworządne: odpowiednie ustawy układał parlament, podczas gdy w zaborze rosyjskim o szykanach decydowały życzenia lub kaprysy władcy bądź jakiegoś urzędnika czy generała. Ta dbałość o literę prawa dawała Polakom takie możliwości obrony, jakich nie mieli ich rodacy w zaborze rosyjskim.

 

Rosja

W Rosji nacjonalizm ujawnił się później, ale jego wpływy szybko rosły, znajdując poparcie u najwyższych władz. Silne wpływy posiadali panslawiści, z Michałem Katkowem na czele, szerzący chasła braterstwa i solidarności wszystkich narodów słowiańskich, pod hegemonią Rosji. Polska była dla panslawistów odszczepieńcem w rodzinie słowiańskiej ze względu na liczne wybuchające w niej powstania. Oprócz organu panslawistów Moskowskich Wiadomosti atakował Polaków „Kijewlanin” pod redakcją Dymitra Pichny. Powstały także nowe organizacje nacjonalistyczne, takie jak Związek Narodu Rosyjskiego czy skrajnie szowinistyczna Czarna Sotnia.

Represje władz rosyjskich

  • Pod względem administracyjnym polskie obszary upodobniono do rosyjskich. Dokonano zmiany nazwy Królestwa na Kraj Przywiślański.
  • Do 1914 roku na ziemiach zaboru rosyjskiego obowiązywał cały czas stan wojenny.
  • Ostrej cenzurze poddana została prasa.
  • Usuwano polskich urzędników, zastępując ich Rosjanami, niejednokrotnie mało zdolnymi, którzy w Rosji etnicznej nie mieliby szans na karierę.
  • Zamknięto polski uniwersytet – Szkołę Główną (1867) i stopniowo usuwano język polski ze szkolnictwa (1866-1872), aby ostatecznie uczynić go przedmiotem nadobowiązkowym. Po gimnazjach objęto tym systemem szkoły podstawowe, polszczyznę zachowując jedynie przy nauce religii.
  • Wielu szykan doznał Kościół katolicki, który postrzegano jako bastion polskości i „podżegacza” do „buntu” w latach 1863-1864. Podporządkowano go Kolegium Katolickiemu w stołecznym Petersburgu, nadzorem objęto wiele klasztorów i zakonów, ograniczano dostęp do seminarium i nowicjatu, a w 1875 roku zlikwidowano diecezję unicką w Chełmie i drogą brutalnych prześladowań zmuszono wiernych do przejścia na prawosławie (Pratulin).

Polityka represji zelżała nieco na początku rządów cara Mikołaja II, ale liberalizacja ograniczyła się do pewnych gestów wobec Kościoła. Zezwolono także na budowę pomnika Mickiewicza (ciekawostką jest, że nie pozwolono wygłosić przemówienia i ceremonia odbyła się w milczeniu).
Po 1901 roku władze znowu wróciły do apuchtinowskich praktyk, ale wkrótce, z powodu wybuchu rewolucji 1905-1907 roku, poszły na ustępstwa, godząc się na tworzenie polskich szkół prywatnych i tolerancję religijną oraz umiarkowaną demokratyzację.

  • Stłumienie rewolucji przyniosło kolejne zaostrzenie kursu, czego dowodem był zakaz działania Polskiej Macierzy Szkolnej (1907), oderwanie Chełmszczyzny od Królestwa (1912) i usuwanie polskich pracowników z kolei warszawsko-wiedeńskiej (po wykupie z rąk prywatnych). Na krótko przed I wojną nastąpiło osłabienie impetu antypolskich działań.

 

Austria

Diametralnie odmiennie zarysowała się sytuacja w Galicji, gdzie władze austriackie, po ciężkich porażkach ze strony Francji, Włoch i Prus, zdecydowały się na kompromis z narodowościami zamieszkującymi imperium, głównie Węgrami, ale także z Polakami.

  • W 1867 roku rozpoczął się proces nadawania autonomii Galicji, trwający do 1873 roku.
  • Nastąpiła polonizacja szkół i sądów.
  • Namiestnikami zostawali odtąd Polacy.
  • Utworzono nawet specjalny resort ministra do spraw tego regionu, zwiększono uprawnienia do tej pory fasadowego Sejmu Krajowego.
  • Powstały zalążki i przyczółki autentycznego życia politycznego, choć do demokratyzacji w zachodonieuropejskim rozumieniu było jeszcze daleko z racji krzywdzącej szerokie masy ordynacji wyborczej faworyzującej ziemiaństwo i najzamożniejszych mieszczan (zmiany dopiero na krótko przed I wojną).
  • Galicja w tym trudnym dla Polaków czasie stała się swoistą oazą wolności, nazywano ją niekiedy polskim Piemontem.