Lata 1795-1807

W 1795 roku granice zaborczych państw poprzecinały dawną Rzeczpospolitą, likwidując dotychczasowe związki, wytworzyły się zaś nowe, odmienne relacje. Na 123 lata Pols­ka utraciła niepodległość, a Warszawa spadła do pozycji prowincjonalnego, nadgranicznego pruskiego miasta.

Prusy

Wcielone do Prus polskie obszary pod względem administracyjnym utworzyły następujące prowincje:

  • Prusy Zachodnie, podzielone na departamenty bydgoski i kwidzyński (ziemie zaboru pierwszego);
  • Prusy Nowowschodnie z departamentami białostockim i płockim (obszary na północ od linii Bugu, głównie z trzeciego zaboru);
  • Prusy Południowe podzielone na departamenty kaliski, poznański, warszawski (głównie tereny drugiego zaboru);
  • drobne obszary północno-zachodniej części byłego województwa krakowskiego włączone zostały w obręb prowincji śląskiej (Częstochowa, Zawiercie i okolice, drugi zabór).

Austria

  • Należące do Austrii obszary zagarnięte podczas pierwszego rozbioru nosiły nazwę Królestwa Galicji i Lodomerii, co przypominało o związkach księstw halickiego i włodzimierskiego z Węgrami w XIII stuleciu (przejściowa zależność).
  • Z kolei ziemie trzeciego rozbioru mianowano Nową lub Zachodnią Galicją, łącząc obie w jedną wielką prowincję w 1803 roku.

Rosja

Obszary wcielone do Rosji zostały podzielone na gubernie, o zmieniających się często granicach. Polacy nazwali je potem „ziemiami zabranymi” i wyraźnie odróżniali od późniejszego Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Owe gubernie to: grodzieńska, kijowska, kowieńska, kurlandzka (z ośrodkiem w Mitawie), mińska, mohylewska, podolska (z ośrodkiem w Kamieńcu), wileńska, witebska, wołyńska (z ośrodkiem w Żytomierzu).

Zarysowane wyżej podziały uległy poważnym zmianom w latach 1806-1807 po rozgromieniu przez Napoleona Prus i częściowo Rosji. Dla Polaków pojawiły się nowe szanse i nadzieje…

Księstwo Warszawskie (1807-1815)

Po rozgromieniu armii pruskiej jesienią 1806 roku, w pościgu za wycofującym się nieprzyjacielem, który pozyskał do pomocy rosyjskiego sojusznika, na ziemie polskie wkroczyły wojska francuskie. Napoleon zdając sobie sprawę, iż nowa kampania toczyć się będzie na obszarach etnicznie polskich, poczynił pewne gesty w celu pozyskania naszego narodu. Na terenach zaboru pruskiego wyrastały więc zręby państwa i władz wraz z armią, która wzięła udział w walkach w 1807 roku na Pomorzu i w Prusach Wschodnich.

  • Na mocy pokoju tylżyckiego w lipcu 1807 roku z ziem drugiego i większości trzeciego, a nawet kawałków pierwszego pruskiego zaboru powstało Księstwo Warszawskie, częściowo suwerenne państewko, połączone unią personalną z Saksonią, de facto w pełni zależne od Francji. Obszar Księstwa wynosił około 104 tys. km2 i dzielił się na departamenty: bydgoski, kaliski, łomżyński, płocki, poznański i warszawski.
  • Wielu Polaków rozczarowywały rozmiary tego państewka i jego niezobowiązująca nazwa, ale niewątpliwie stało się ono zalążkiem organizmu państwowego. Interesujące, że okręg białostocki Napoleon oddał Rosji, którą chciał pozyskać do przymierza przeciwko Anglii. Równocześnie powołano do życia wyodrębnione wyraźnie z Prus Wolne Miasto Gdańsk, egzystujące w latach 1807-1815.
  • Niebawem wybuchł nowy, poważny militarny konflikt Francji z Austrią, która usiłowała zakwestionować hegemonię Francji na kontynencie, ośmielona porażkami cesarza w Hiszpanii i Portugalii, gdzie zresztą walczyli Polacy. Jednym z frontów toczącej się w 1809 roku wojny stało się Księstwo Warszawskie. Kampania ujawniła talenty militarne księcia Józefa Poniatowskiego, który po nierozstrzygniętej bitwie pod Raszynem przeniósł działania do Galicji, wyzwalając spore jej obszary, łącznie z Krakowem. Sukcesy mogły być nawet większe, gdyby nie interwencja Rosji, oficjalnie sprzymierzonej z Napoleonem, ale faktycznie mu niechętnej.

W sumie na mocy pokoju w Schönbrunn Księs­t­wo powiększyło się o tzw. Nową Galicję (trzeci zabór austriacki) i posiadało teraz około 155 tys. km2. Powstały 4 nowe departamenty: krakowski, lubelski, radomski i siedlecki. Rosja za swój „udział” w kampanii otrzymała okręg tarnopolski.

Nadzieje na odbudowę państwa polskiego, rozbudzone w 1812 roku, zostały rozwiane wraz z pogromem Napoleona w Rosji. W 1813 roku terytorium Księstwa zajęły wojska rosyjskie, a w 1815 roku, podczas obrad kongresu wiedeńskiego, zostało ono formalnie zlikwidowane.

Królestwo Polskie i pozostałe zabory w okresie powstania listopadowego

Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim do lat 40.

Kongres wiedeński po zmiażdżeniu napoleońskiej potęgi i hegemonii w Europie ustalił nowe granice na kontynencie, nie mówiąc już o próbach, z różnym skutkiem, przywrócenia starych politycznych porządków. Zmiany dotknęły również ziemie polskie, a ich skutki przetrwały do wybuchu pierwszej wojny światowej.

  • Na miejsce zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie pod berłem carów, połączone unią personalną z Rosją, zajmujące około 128,5 tys. km2.
  • Z pozostałych obszarów utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie (dawne departamenty poznański i bydgoski) o powierzchni około 29 tys. km2
  • oraz formalnie tylko niepodległą (faktycznie kontrolowaną przez zaborców) Rzeczypospolitą Krakowską obejmującą około 1 160 km2.

W obdarzonym szeroką autonomią Królestwie Polskim atmosfera polityczna ulegała zagęszczeniu wskutek łamania przez rosyjskie władze konstytucji nadanej przez cara Aleksandra I. Rodziły się kolejne spiski, a wybuchową atmosferę podgrzewały wypadki o charakterze rewolucyjnym we Francji i Belgii.

Powstanie listopadowe

Ostatecznie do powstania wywołanego wystąpieniem podchorążych doszło nocą z 29 na 30 listopada 1830 roku. Główne działania wojenne toczyły się między lutym a wrześniem 1831 roku.

  • Armia rosyjska maszerowała ku Warszawie, ale opór postawiony przez Polaków pod Grochowem 23-25 lutego 1831 roku zmusił feldmarszałka Iwana Dybicza do odwrotu.
  • Wiosną (marzec-kwiecień) polska ofensywa w kierunku Siedlec odniosła kilka sukcesów (Wawer, Iganie, Dębe Wielkie), ale została wskutek kunktatorstwa głównodowodzącego generała Jana Skrzyneckiego przedwcześnie zatrzymana.
  • W maju, z powodu kolejnego opóźnienia, siły pols­kie nie zdołały zapobiec połączeniu się nad Narwią wojsk Dybicza z korpusem gwardyjskim wielkiego księcia Michała i poniosły klęskę pod Ostrołęką. Nowy wódz rosyjski (Dybicz umarł na cholerę) Paskiewicz ryzykownym marszem obszedł Warszawę od zachodu, przekraczając Wisłę w okolicach Włocławka. 6-7 wrześ­nia 1831 roku uderzył na stolicę, zmuszając ją do kapitulacji. W ciągu kilku tygodni terytorium kraju opuścił rząd i resztki armii. Powstanie było zakończone.

Ziemie polskie w okresie Wiosny Ludów i w latach ją poprzedzających

W drugiej połowie lat 30. i pierwszej połowie lat 40. XIX w. na ziemiach polskich wyrosła kolejna generacja konspiratorów zmierzających do wywołania nowego powstania. Spiskowcy owych lat posiadali mniej lub bardziej luźne powiązania z ugrupowaniami politycznymi Wielkiej Emigracji. Policja państw zaborczych rozbiła większość spisków, jak Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Konfederację Narodu Polskiego, Związek Plebejuszy czy sprzysiężenie księdza Piotra Ściegiennego.

  • Do wybuchu żywiołowego, niedopracowanego pod politycznym względem powstania doprowadziła tzw. Centralizacja Poznańska ściśle związana z Towarzystwem Demokratycznym Polskim na emigracji. Centrum powstania stał się Kraków, skąd z 20 na 21 lutego 1846 roku usunąć zdołano austriacki oddział. Kilka dni wcześniej ruch zbrojny ogarnął Galicję. Cyniczni Austriacy wykorzystując dezorientację niedoinformowanych chłopów, zdołali ich popchnąć przeciwko powstaniu i szlacheckim dworom. Ten antyfeudalny ruch, zwany rabacją, doprowadził w ciągu zaledwie kilku dni do zdławienia elitarnego, szlacheckiego w sumie powstania (zniszczono około 500 dworów…). Na czele rabacji stał cieśla Jakub Szela.
  • Powstanie krakowskie zostało ostatecznie zdławione 4 marca 1846 roku, a ledwo co uformowany Rząd Narodowy i dyrektor Tyssowski musieli zbiec za granicę. Znalazło ono też dosyć nikłe echa w pozostałych dwóch zaborach. W rosyjskim ograniczyło się do prób zbrojnych wystąpień pod Siedlcami i Miechowem, a w pruskim do inicjatywy opanowania poznańskiej cytadeli oraz wystąpienia w Stargardzie Gdańskim. W efekcie Rosja i Prusy wyraziły zgodę na połączenie obszarów Rzeczypospolitej Krakowskiej do austriackiej Galicji.
  • W 1848 roku podczas ogólnoeuropejskiej fali rewolucyjnych wystąpień, zwanej popularnie Wiosną Ludów, zryw powstańczy ogarnął całą niemal Wielkopolskę. Po fiasku negocjacji na temat ewentualnej autonomii doszło do szeregu bojów i potyczek w kwietniu i maju tegoż roku (Mirosław, Sokołowo, Książ itd.), zakończonych kapitulacją w obliczu przewagi wojsk pruskich.
  • Wystąpienia o narodowym charakterze ogarnęły także Galicję, choć ze względu na pamięć tragedii sprzed 2 lat na mniejszą już skalę. Władze austriackie zbombardowały 26 kwietnia Kraków, a 2 listopada 1848 Lwów. Do zamieszek doszło również na Śląsku. Ożywienie nastąpiło też na Pomorzu Wschodnim (Gdańskim) i Mazurach.

Drugim, nie mniej istotnym rysem Wiosny Ludów, stał się udział Polaków w serii rewolucyjnych i narodowych zrywów w Europie, w walce „za naszą i waszą wolność”.

  • W walkach tych brali udział: Bem, Dembiński, Wysocki, cały legion w bojach o niepodległość Węgier.
  • We Włoszech, niezależnie od Legionu Mickiewicza, pod przywództwem Kamieńskiego, na Sycylii walczył Mierosławski, a wojskami sardyńskimi (piemonckimi) dowodził niezbyt fortunnie w 1849 roku generał Chrzanowski.
  • Na terenie Niemiec, w Badenii, w 1849 roku Mierosławski prowadził kampanię przeciwko wojskom pruskim. Walczył tam też generał Sznajde.
  • Polaków nie zabrakło również na barykadach Drezna czy Wiednia, w bojach przeciwko pruskiej bądź habsburskiej reakcji. Niestety, wszędzie siły rewolucyjne poniosły wówczas klęskę.

Ziemie polskie w drugiej połowie XIX w. i w przededniu I wojny światowej.

Powstanie styczniowe (1863-1864)

Niezależnie od rozczarowań związanych z porażkami lat 1846-1848 kolejna generacja spiskowców, ośmielona porażką Rosji w wojnie krymskiej (1853-1856), chwyciła za broń, rozpoczynając w noc styczniową 22-23 1863 roku powstanie. Ogarnęło ono oprócz obszarów Królestwa także historyczne ziemie polskie (zwane popularnie zabranymi) zaboru rosyjskiego, epizodycznie sięgając Dźwiny i Dniepru. Największe natężenie walk przypadło na lato 1863 roku. Rodaków wspierali Polacy z dwóch pozostałych zaborów. Jesienią powstanie weszło w fazę schyłkową. Wiosną 1864 roku było już w agonii. Rozpoczęły się surowe represje.

  • Z powstaniem styczniowym związane jest zakończenie procesu reform uwłaszczeniowych na ziemiach polskich. Wcześniej przeprowadzone one zostały w zaborach pruskim (rozłożona na etapy reforma zapoczątkowana w 1823 roku) oraz austriackim (1848). W latach 1863-1864 najpierw z uwłaszczeniem wystąpili powstańcy, ale brakowało im niezbędnej siły do pełnego wprowadzenia projektu w życie. Powtórzeniem niemal całkowitym powstańczej koncepcji była carska reforma uwłaszczeniowa z marca 1864 roku, posiadająca za sobą argument siły potężnego państwa.

Druga połowa XIX w. to okres intensywnej industrializacji ziem polskich, zwłaszcza Królestwa Polskiego. W minimalnym stopniu proces ów dotknął Galicji. Stopniowo zagęszczeniu ulegała rozwijająca się gwałtownie, zwłaszcza pod pruskim zaborem, sieć kolejowa. W 1913 roku na terenach wchodzących później w skład odrodzonej Polski wynosiła około 15 000 km. Celowo na pograniczu Królestwa Rosjanie pozostawili strategiczne bezdroża, co utrudnić miało potencjalną agresję (tylko 6 przejść granicznych), podobnie jak odmienny rozstaw torów.

Przełom XIX i XX w. to również czas narodzin partii politycznych na ziemiach polskich: ruchu robotniczego, narodowego i ludowego.

  • W latach 1905-1907 obszarami głównie rosyjskiego zaboru wstrząsnęła rewolucja stanowiąca echo wypadków rozgrywających się w skali całego carskiego imperium. Przez Królestwo przetoczyły się fale strajków (w 1905 roku ponad 4 000, w 1906 około 2 800, w 1907 około 1 600), a sporadycznie dochodziło i do starć zbrojnych (powstanie łódzkie i zamachy członków bojówek patriotycznych, głównie PPS). W Zagłębiu Śląsko-Dąbrowskim na krótko robotnicy przejęli nawet władzę.

Ziemie polskie i Polacy na frontach pierwszej wojny światowej

Podczas I wojny światowej ziemie polskie stały się, szczególnie w pierwszym jej etapie, znaczącym teatrem działań wojennych. Na obszarach Królestwa Polskiego w 1914 roku walki toczyły się na zachodnich jego rubieżach (Łódź, Brzeziny, Kutno, Kalisz).

  • Większe znaczenie miały wówczas rosyjskie ofensywy na terenie Galicji i w Prusach Wschodnich. Wojska cara Mikołaja II doszły do Tarnowa i grzbietu Karpat, a na północy pod Królewiec i Olsztyn. Rosjanie ponieśli w Prusach Wschodnich druzgocące klęski pod Tannenbergiem (Stębarkiem) i nad wielkimi jeziorami mazurskimi, co zmusiło ich do odwrotu. Walki w Galicji przeciągnęły się o niemal rok. Na tyłach rosyjskich broniła się do marca 1915 roku przemyska twierdza.
  • Carskie rządy w Galicji załamały się, gdy Austriacy i Niemcy podjęli wspólną ofensywę w rejonie Gorlic (maj 1915), która zapoczątkowała faktyczny przełom na froncie wschodnim.
  • Rosjanie pod wpływem klęsk na Podkarpaciu rozpoczęli również generalny odwrót na terenie Królestwa Polskiego, tracąc nad nim latem 1915 roku całkowitą kontrolę. Front przesunął się nad Dźwinę, Niemen, środkową Prypeć i nad Zbrucz.
  • W ten sposób całe Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecką i austriacką. Zostały wówczas utworzone dwie strefy okupacyjne z granicami nad środkową Wartą, dolną Pilicą i dolnym Wieprzem:
    • niemiecką, zwaną generał-gubernatorstwem warszawskim;
    • austriacką, zwaną generał-gubernatorstwem lubelskim.
  • Dawna gubernia suwalska została z kolei włączona do okupowanego przez Niemców obszaru Ober-Ost. Pod względem administracyjnym sytuacja taka przetrwała do samego niemal końca wojny w listopadzie 1918 roku.
  • Polacy łączyli swoje nadzieje z obiema stronami konfliktu, tworząc zarówno u boku państw centralnych, jak i entanty (koalicji) formacje wojskowe. Początkowo na większy ­wysiłek zbrojny zdobyły się oddziały walczące u boku Austro­-Węgier („strzelcy”, a potem trzy brygady Legionów). Najbardziej znane ich boje to: pod Limanową, Łowczówkiem, Krzywopłotami, Rokitną, Młotkowem i Rafajtową oraz Kostiuchnówką (Kościuchówką) w latach 1914–1916.
    Z kolei formacje walczące u boku Rosji – Legion Puławski oraz Polska Brygada Strzelecka – były znacznie słabsze liczebnie i taktycznie od jednostek występujących u boku państw centralnych.
  • W 1917 roku sytuacja uległa istotnej zmianie. Gdy zawiodły rachuby Niemców i Austriaków na pozyskanie Polaków, nadzieją utworzenia buforowego państewka na mocy aktu 5 listopada 1916 roku (chodziło o stworzenie armii, faktycznego armatniego mięsa), podczas tzw. kryzysu przysięgowego w lipcu 1917 roku formacje legionowe zostały rozwiązane. Nieliczni lojalni wobec Austro-Węgier i Niemiec polscy legioniści na znak protestu wobec układu w Brześciu w lutym 1918 roku oddającego Ukrainie (kolejne buforowe państewko) Chełmszczyznę, przekroczyli linię frontu pod Rarańczą i podjęli symboliczną walkę z byłymi sojusznikami (dowodził tam generał Józef Haller).
  • Po rewolucji lutowej w Rosji (obalenie caratu) powstały tam trzy polskie korpusy, w większości rozwiązane bądź rozbite po bolszewickim przewrocie (listopad 1917).
  • Także na zachodnim froncie, we Francji, rozpoczął się proces formowania polskiej armii, na której czele w 1918 roku stanął Józef Haller.

Najważniejsze wydarzenia

  • 1815 – zakończenie obrad kongresu wiedeńskiego (obradował rok) i utworzenie na miejsce Księstwa Warszawskiego: Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Rosją, Wielkiego Księstwa Poznańskiego przyłączonego do Prus i Rzeczypospolitej Krakowskiej
  • 1816 – reforma administracyjna w Prusach, utworzenie rejencji poznańskiej i bydgoskiej w Wielkim Księstwie
  • 1823 – początek pruskiej reformy uwłaszczeniowej w Wielkopolsce (proces ten zapoczątkowany został w Prusach, w 1808 roku, obejmując stopniowo nowe kategorie chłopów)
  • 1824-1877 – Prusy Zachodnie i Wschodnie tworzyły jedną prowincję z 4 rejencjami
  • 29-30 listopada 1830 – wybuch powstania listopadowego
  • 1831 – wojna polsko-rosyjska i ostateczna klęska powstania
  • 1837 – przemianowanie przez Rosjan województw na gubernie w Królestwie Pols­kim:
    • augustowskie z siedzibą w Suwałkach;
    • kaliskie, krakowskie z siedzibą najpierw w Miechowie, potem Kielcach;
    • ubelskie;
    • mazowieckie;
    • płockie;
    • podlaskie (Siedlce);
    • sandomierskie (Radom)
  • 1845 – redukcja liczby guberni z 8 do 5 przez połączenie
    • kaliskiej i mazowieckiej,
    • radomskiej i kieleckiej w radomską,
    • lubelskiej i podlaskiej w lubelską; wcześniej (1841) krakowska przemianowano na kielecką
  • Luty-marzec 1846 – powstanie krakowskie i jego tragiczny finał, rabacja na terenie Galicji; przyłączenie Rzeczypospolitej Krakowskiej do Austrii
  • 1848 – Wiosna Ludów w Wielkopolsce (marzec-maj); krótkotrwały zryw zbrojny; aktywizacja Polaków w Galicji i ich pacyfikacja przez austriackie władze
  • 1848-1849 – Polacy uczestnikami rewolucyjnych walk w Europie
  • 1848 – uwłaszczenie chłopów w Galicji
  • 1853-1856 – wojna krymska
  • 1861 – reforma uwłaszczeniowa w Rosji (nie objęła ziem polskich)
  • 1863-1864 – powstanie styczniowe
  • 1864 – carska reforma uwłaszczeniowa na ziemiach zaboru rosyjskiego
  • 1867 – nadanie autonomii Galicji (od 1846 roku posiadała 78,5 tys. km2); prowincja dzieliła się na cyrkuty, potem powiaty
    – nowy podział administracyjny w Królestwie Polskim na 10 guberni (kaliska, kielecka, lubelska, łomżyńska, piotrowska, płocka, radomska, siedlecka, suwalska, warszawska)
  • 1874 – przemianowanie Królestwa Polskiego na Kraj Nadwiślański i zastąpienie namiestników generałami-gubernatorami
  • 1905-1907 – rewolucja na ziemiach zaboru rosyjskiego
  • 1905 – powstanie w Prusach Wschodnich rejencji olsztyńskiej
  • 1912 – wyodrębnienie Chełmszczyzny z Królestwa
  • schyłek XIX w. – narodziny partii politycznych na ziemiach polskich
  • 1914-1918 – pierwsza wojna światowa
  • 1914-1916 – walki Legionów Polskich na froncie wschodnim
  • 1915 (sierpień) – wycofanie się Rosjan z Królestwa pod naporem państw centralnych
  • 5 listopada 1916 – akt cesarzy Austro-Węgier i Niemiec obiecujący powstanie państwa polskiego
  • marzec 1917 – obalenie caratu; zmiana stanowiska Rosji wobec kwestii polskiej, a potem i w ślad za tym zachodnich aliantów
  • Lipiec 1917 – kryzys przysięgowy
  • 7 listopada 1917 – bolszewicki zamach stanu
  • Luty–marzec 1918 – traktaty brzeskie państw centralnych z Rosją i Ukrainą