Zabór rosyjski

Konstytucja Królestwa Polskiego proklamowała zasadę wolności i tolerancji wyznaniowej, choć podkreślała zarazem uprzywilejowaną pozycję Kościoła katolickiego. Formalnie zapis ten powtarzał „Statut Organiczny” Mikołaja I z 1832 r. Do czasu powstania listopadowego stosunki rządu i caratu z hierarchią kościelną układały się poprawnie, choć nie obyło się bez zgrzytów i napięć jak np. budząca zastrzeżenia biskupów działalność ministra oświaty Stanisława Potockiego, który wskutek nacisków został zwolniony w 1820 r. Stosunki oficjalne regulował kontrakt z 1818 r., dostosowujący m.in. granice diecezji do nowych granic państwowych. Powstała wówczas archidiecezja warszawska.

Klęska powstania listopadowego pociągnęła za sobą mimo niejednoznacznej postawy Kościoła pasmo represji: aresztowań, zsyłek czy kasat klasztorów. Także papież potępił powstanie w encyklice „Cum primum” z 1832 r. (Grzegorz XVI). Na kresach wschodnich praktycznie zlikwidowano kościół unicki (greckokatolicki) w 1839 r.

Pewne odprężenie przyniosły lata połowy stulecia, po zawarciu przez Rosję nowego konkordatu z papiestwem, ale powstanie styczniowe, poparte przez znaczącą część duchowieństwa stało się okazją do nowych ciosów wobec Kościoła.

  • Dokonano kasaty większości zakonów i klasztorów męskich (prawie 80%).
  • Zamknięto wiele świątyń i zlikwidowano część parafii.
  • Kościół podporządkowany został stworzonemu specjalnie Kolegium Duchownemu Rzymskokatolickiemu w Petersburgu (od 1867).
  • W 1875 r. władze unicestwiły Kościół greckokatolicki na terenie Królestwa. W dziele rusyfikacji pomocy udzielała hierarchia prawosławna. Dopiero edykt tolerancyjny z 1905 r. pozwolił setkom tysięcy unitów wrócić do swego wyznania.
  • Rząd taktycznie grał też konkordatem w 1865 go anulując, a w 1882 r. odnawiając.

Zabór austriacki

  • W Rzeczypospolitej Krakowskiej panowała zasada wolności religijnej, ale faktycznie uprzywilejowany został Kościół katolicki, posiadający poważny wpływ na realną władzę (poprzez Senat).
  • W Austrii, mimo dominującego tam katolicyzmu, reformy okresu józefińskiego (1780-90) poddały Kościół kontroli ze strony państwa.
  • Lepsze warunki Kościołowi stworzył konkordat z 1855 r. oraz konstytucyjne reformy wewnętrzne. W państwie panowała tolerancja religijna.

Zabór pruski

  • W Prusach początkowo stosunki z władzą układały się poprawnie, ale po 1830 wystąpiły pierwsze represje.
  • Po krótkiej przerwie w latach 50-tych, kolejna fala represji spadła na Kościół w latach 70-tych XIX w., w okresie tzw. Kulturkampfu. Władze sukcesu nie odniosły i musiały się z większości antykościelnych posunięć wycofać.