Pierwsze tygodnie niepodległości i ośrodki władzy

W pierwszych dniach niepodległości istniało kilka polskich ośrodków władzy, z których najpoważniejsze, zasługujące na uwagę to:

  • Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (Ignacego Daszyńskiego) w Lublinie,
  • Rada Regencyjna w Warszawie,
  • Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (Wincenty Witos),
  • Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu.

Pojawienie się w stolicy Piłsudskiego, powracającego z magdeburskiego więzienia (10 listopada 1918 r.), stworzyło warunki do zakończenia tego swoistego stanu wielowładzy, rosnących antagonizmów między lewą a prawą stroną odradzającej się polskiej sceny politycznej.
Stopniowo autorytetowi Komendanta legionów poddawały się różne ośrodki (oprócz poznańskiego).

  • Pierwszy gabinet z jego polecenia uformował Jędrzej Moraczewski, umiarkowany socjalista, wprowadzając dekretami szereg ważnych reform socjalnych. 22 listopada premier, wspólnie z Piłsudskim, wydał dekret, w którym była mowa o tym, że do czasu zwołania sejmu, władzę najwyższą będzie sprawował Józef Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.

Główne siły polityczne

  • W odrodzonej Rzeczypospolitej zaostrzyła się walka polityczna. Endecja, nie przebierając w środkach, agitowała przeciwko rządowi – jeden z jej zwolenników, pułkownik Marian Januszajtis, próbował obalić przemocą gabinet Moraczewskiego. Dopiero kurtuazyjna wymiana listów między Piłsudskim i Romanem Dmowskim oraz podział ról – reprezentowanie kraju na arenie międzynarodowej przez KNP (Komitet Narodowy Polski), zdominowany przez Dmowskiego, spowodowały powstrzymanie na pewien czas zapędów endeckich.
  • Po lewej stronie sceny politycznej doszło do kolejnej polaryzacji. PPS-Lewica i SDKPiL utworzyły w grudniu 1918 roku Komunistyczną Partię Robotniczą Polski – KPRP, popularnie zwaną KPP, nawiązującą wyraźnie do radzieckich wzorców i wrogą sprawie niepodległości (na Śląsku Dąbrowskim i pod Tarnobrzegiem tworzenie rad delegatów).
    W 1918 roku powstawała ogólnopolska PPS.
  • Scenę polityczną uzupełniały stronnictwa chłopskie:
    • PSL-Lewica, PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie,
    • chadecja,
    • centrowa drobnomieszczańska NPR (Narodowa Partia Robotnicza),
    • konserwatyści,
    • ugrupowania mniejszości narodowych i wiele innych, małych, kanapowych partyjek.

Wybory do sejmu i rządy w latach 1919-1922

  • W wyborach przeprowadzonych 26 stycznia 1919 roku najwięcej głosów zdobyła endecja, następnie PSL-Wyzwolenie, PSL-Piast oraz socjaliści. Był to sukces prawicy i centrum. Premierem został Ignacy Jan Paderewski – znany szeroko na arenie międzynarodowej artysta i patriota.
  • Sejm w lutym 1919 roku zaaprobował istnienie urzędu Naczelnika Państwa, powierzając już formalnie tę funkcję Piłsudskiemu aż do czasu uchwalenia konstytucji. Ustawa ta, zwana małą konstytucją, określała tymczasowe zasady ustroju, władzę ustawodawczą powierzając sejmowi, zaś wykonawczą Naczelnikowi oraz rządowi, nieco uszczuplając ciągle niemałe, niemal dyktatorskie uprawnienia Piłsudskiego.
  • Po Paderewskim (rezygnacja w grudniu 1919 roku) funkcję premiera piastowali kolejno Leopold Skulski oraz Władysław Grabski, a w momencie najwyższego zagrożenia państwa – Wincenty Witos. Jego gabinet, wspierany przez wszystkie najważniejsze ugrupowania polityczne oprócz komunistów, wydał m.in. ustawę o reformie rolnej. Gdy zagrożenie ustało, na arenę polityczną powróciły gry i konflikty partyjne. W wyniku zmiennych konfiguracji w sejmie premierami (lata 1921-1922) byli: Antoni Ponikowski, Artur Śliwiński, Julian Nowak.

Konstytucja marcowa

Komisja Konstytucyjna przedstawiła kompromisowy (efekt tarć w zróżnicowanym politycznie składzie) tekst ustawy zasadniczej, uchwalony 17 marca 1921 roku – tzw. konstytucję marcową.

  • Polska według niej miała być republiką o charakterze demokratyczno-parlamentarnym.
  • Władzę ustawodawczą sprawować miał sejm i senat wybierane co 5 lat w powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych wyborach.
  • Czynne prawo wyborcze do sejmu przysługiwało obywatelom, którzy ukończyli 21 lat, do senatu – 30.
  • Bierne prawo (kandydowania) uzyskiwały osoby powyżej 24. (sejm) i 30. (senat) roku życia.
  • Władzę wykonawczą powierzono prezydentowi i rządowi, który miał również inicjatywę ustawodawczą.
  • Prezydenta na kadencję 7-letnią wybierało Zgromadzenie Narodowe, czyli wspólne posiedzenie dwóch izb parlamentu.
  • Prezydent reprezentował państwo na zewnątrz, był głową państwa i mógł rozwiązać sejm, ale tylko za zgodą 3/5 senatorów.
  • Sejmowi podlegała również Najwyższa Izba Kontroli.
  • O zgodności aktów prawnych, ustaw, zarządzeń ministrów z konstytucją orzekać miał Najwyższy Trybunał Administracyjny.
  • Konstytucja gwarantowała podstawowe wolności i prawa obywatelskie (wolność myśli, publikacji, zgromadzeń, stowarzyszeń, nietykalność itd.).
  • Uznawała równość wszystkich wobec prawa, niezależnie od płci, rasy czy religii, nie uznając żadnych tytułów czy przywilejów szlacheckich.
  • Własność miała być podstawą ustroju i porządku społeczno-prawnego.
  • Z obowiązków konstytucja wymieniała: wierność państwu, służbę wojskową i określone prawem świadczenia.

Wzorcem dla polskiej konstytucji była konstytucja francuska. Dawała jednoznaczną przewagę władzy ustawodawczej, pomniejszając wykonawczą – głównie prezydenta. Sprowadzała urząd prezydenta do roli figuranta, co stanowiło wyraz obaw endecji, że na tym fotelu może zasiąść Piłsudski. Także i parlament – przy rozbiciu sceny politycznej i przesadnej proporcjonalności – nie działał sprawnie i tracił stopniowo autorytet.

I prezydent RP

  • Konstytucja weszła w życie po wyborach parlamentarnych w listopadzie 1922 roku. Ponownie najwięcej głosów, choć daleko było do większości kwalifikowanej, zdobyła endecka prawica zblokowana w Chrześcijańskiej Jedności Narodowej (tzw. Chjena), ugrupowania centrowe znalazły się na drugiej pozycji, poprawiła swój stan lewica (PPS i PSL-Wyzwolenie), znaczące zyski osiągnęły mniejszości narodowe. W senacie przewaga prawicy była jeszcze bardziej wyraźna, widoczna była także lepsza pozycja mniejszości. Sytuacja w sejmie wręcz narzucała koalicyjność gabinetów.
  • Tragicznym falstartem konstytucji stała się kwestia wyboru pierwszego prezydenta RP przez Zgromadzenie Narodowe. Po pięciu turach głosowania 9 grudnia 1922 roku wybrano Gabriela Narutowicza, któremu dawano ze wszystkich kandydatów najmniejsze szanse. Przegrał kandydat prawicy hrabia Maurycy Zamoyski.

Do wyboru Narutowicza przyczyniły się mniejszości narodowe, co wykorzystała w histerycznych atakach endecja, nie mogąca pogodzić się z porażką. Na wszystkie sposoby oczerniano osobę Narutowicza – w tej niewybrednej kampanii udział wzięła część duchowieństwa, a także jeden z bohaterów walk o niepodległość, generał Józef Haller. Wśród zarzutów były i absurdalne, np. że Narutowicz spędził sporo lat na obczyźnie (jak bardzo wielu Polaków, uciekał zresztą przed represjami do Szwajcarii) czy też to, że jest niewierzący. Mimo to prezydent został zaprzysiężony, ale kampania przeciw jego osobie doprowadziła do zabójstwa. Sympatyk endecji Eligiusz Niewiadomski zastrzelił Narutowicza 16 grudnia 1922 roku. O mały włos nie doszło do wojny domowej. Głową państwa został marszałek sejmu Maciej Rataj, który powierzył funkcję premiera generałowi Władysławowi Sikorskiemu w celu uspokojenia nastrojów. Wprowadzono stan wyjątkowy, co ustabilizowało sytuację. Na nowego prezydenta wybrano Stanisława Wojciechowskiego.

Rządy w latach 1923-1926

  • Kolejnym gabinetem powstałym według koalicyjnego klucza był tzw. rząd Chjeno-Piasta, czyli endecji i PSL-Piasta (druga połowa 1923 roku). Czynnikiem spajającym partie było jak zawsze pragnienie władzy, co tym razem zmusiło PSL-Piast do bolesnych kompromisów w kwestii reformy rolnej, czego wynikiem był tzw. pakt lanckoroński. Wielkim problemem stała się dla rządu Witosa hiperinflacja. Partie rządowe nie mogły i nie bardzo chciały ją powstrzymać. Efektem takiego działania były konflikty społeczne, strajki, np. kolejarzy w Krakowie (listopad 1923 roku). Skompromitowało to zarówno parlament, jak i gabinet i zmusiło Witosa do ustąpienia. Pojawiać się zaczęły głosy wzywające do rządów silnej ręki.
  • Paradoksalnie najdłużej utrzymał się ponadpartyjny rząd Władysława Grabskiego, powołany do ściśle określonego zadania – zdławienia inflacji (lata 1924-1925). Gdy się to udało i pojawiły się ciężary wprowadzonej reformy walutowej, rząd obalono i powstała kolejna „dziwaczna” konstrukcja parlamentarna z Aleksandrem Skrzyńskim na czele (koalicja od endecji ku socjalistom).
  • Trzeci z kolei gabinet zaczął tworzyć Wincenty Witos na tej samej bazie, co w 1923 roku.

Podsumowanie

Demokracja parlamentarna w Polsce nie osiągnęła sukcesu, jej ramy konstytucyjne, szczególnie słabość władzy wykonawczej, nie dorastały do realiów krajowych, zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych, zróżnicowania sceny politycznej, problemów społecznych. Demokracja parlamentarna, dobra na czas spokoju i stabilizacji, przypadła na czas trudny, niekiedy tragiczny, gdy doświadczenie zdobywano na własnych błędach.