Geneza II wojny światowej

  • Słabość i niekonsekwencja państw zachodnioeuropejskich (Francji i Wielkiej Brytanii) w realizacji postanowień wersalskich, głównie względem Niemiec, a także spory między nimi widoczne już na konferencji pokojowej, wymuszone dziwne kompromisy niezadowalające żadnej ze stron, np. decyzja o utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska.
  • Agresywna polityka Niemiec zmierzających jednoznacznie do zburzenia tzw. systemu wersalskiego (ustaleń po I wojnie światowej), odrzucająca ograniczenia traktatu pokojowego, bazująca na frustracjach społecznych, goryczy, potęgowanych dotkliwym kryzysem ekonomicznym. Kulminacja tych zjawisk przypada na rządy Hitlera, ale pod wieloma względami była wynikiem i kontynuacją działań gabinetów tzw. Republiki Weimarskiej (przed 1933 rokiem).
  • Tolerancja i przyzwolenie dla poczynań Niemiec, szczególnie ekspansji Hitlera i jego niczym nieskrępowane omijanie i lekceważenie postanowień wersalskich w latach 30. (tzw. appeasement).
  • Wsparcie niemieckich planów ekspansji przez faszystowskie Włochy, które choć należały do obozu zwycięzców w okresie I wojny, to jednak zawiedzione były efektami swego wysiłku (mit o „kalekim zwycięstwie”) oraz przez Japonię, dążącą do uzyskania pozycji hegemona w dalekowschodniej Azji i rejonie Pacyfiku.
  • Wroga lub co najmniej niechętna wobec ładu wersalskiego polityka Związku Radzieckiego, zbieżna z interesami niemieckimi, co leżało u podstaw współpracy z Republiką Weimarską, a w 1939 roku z III Rzeszą Adolfa Hitlera. Sławny pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku przyspieszający wybuch wojny.
  • Pośrednio również nieobecność w polityce europejskiej Stanów Zjednoczonych, które izolowały się od spraw europejskich od 1920 roku.
  • Problemy mniejszości narodowych, których rzekome lub prawdziwe prześladowania bądź szykany stawały się pretekstem do ingerencji i agresji (Niemcy, Włochy itd.)

 

Kampania wrześniowa. Wojenne plany Niemiec i polskiej obrony

  • Niemieckie plany wojny opierały się na zdecydowanej przewadze technicznej (siła ognia, czołgi, samoloty), zakładały błyskawiczne uderzenia i stworzenie w środkowej Polsce wielkich kleszczy, w których zostanie zamknęta polska armia. Umożliwiał to niekorzystny dla polskiej strony przebieg linii granicznej z III Rzeszą, oskrzydlający z trzech stron przyszłą ofiarę (do owej linii należy włącyć wasalną Słowację). Podstawowe osie ataku prowadziły ze Śląska i Słowacji w kierunku stolicy.
  • Polskie koncepcje obrony były skrępowane względami politycznymi i zakładały w miarę równomierny opór na kwestionowanych przez hitlerowców granicach. Główne linie obrony konstruowane były wzdłuż wielkich rzek (Wisła, Pilica, Bug, San, Narew).
  • Atak, którego termin przesunięto z 26 sierpnia, ostatecznie nastąpił 1 września.
    • Pierwsze kilka dni (3-4) zyskały miano bitwy granicznej.
    • Boje kończyły się polskimi porażkami i zapoczątkowały odwrót, a zarazem przyspieszyły tempo niemieckiego natarcia.
    • Najpoważniejsze epizody bitwy granicznej to walki pod Mławą, w Borach Tucholskich, pod Węgierską Górką, na Podhalu i Górnym Śląsku.
    • W jednym wypadku, pod Mokrą koło Częstochowy, gdzie mniej więcej siły były równe, niemieckiej dywizji pancernej przeciwstawiła się wołyńska brygada kawalerii (pod dowództwem Juliana Filipowicza) rozporządzająca silną artylerią, i agresorzy ponieśli porażkę.
  • Bardzo szybko wojna przerodziła się w konflikt na skalę światową. Francja i Anglia wypowiedziały wojnę III Rzeszy. Niemcy błyskawicznie parli naprzód, już w pierwszym tygodniu przełamując w kilku miejscach przewidziane główne linie obrony, forsując znaczące przeszkody wodne, rozbijając polske wojska. Z ważniejszych bojów końca pierwszego tygodnia walki wymienić należy bitwę na szosie piotrkowskiej, w której wyniku wróg 8 września znalazł się na przedmieściach stolicy, rozpoczynając z marszu atak. Stolicę uratował wówczas manewr dowódcy armii „Poznań”, generała Tadeusza Kutrzeby. Będący w przewadze Niemcy powstrzymali polski atak koło 12 września i rozpoczęli okrążenie wojsk Kutrzeby. W tym samym czasie ich wojska podeszły już pod Lwów, Zamość, przełamały obronę na Narwi (sławny odcinek „Wizna” i jego bohaterski komendant, kapitan Raginis zwany polskim Leonidasem) i zaatakowali Brześć. Władze wojskowe i cywilne opuściły stolicę już 5 września. Przejściowo znajdowały się w Brześciu, ostatecznie w Zaleszczykach nad rumuńską granicą.
  • ZSRR, stwarzający do tej pory pozory życzliwej neutralności, 17 września, łamiąc podpisane z Polską układy, w obłudnej nocie uzasadniając swoją decyzję (obrona praw Białorusinów oraz Ukraińców w obliczu rozpadu państwa polskiego), zaatakował walczącą Polskę.
  • Władze polskie nakazały w tej sytuacji przebijać się ku rumuńskiej i węgierskiej granicy, unikając, o ile można, walk z Armią Czerwoną. Doszło do nich jednak m.in. pod Czortkowem, Sarnami, Grodnem, Wilnem, Wytycznem, Lublinem.
  • Rząd polski wieczorem 17 września przekroczył granicę rumuńską, jednak mimo wcześniejszych zobowiązań sojuszniczych został internowany.
  • W tym czasie dogorywająca armia polska toczyła ostatnie wielkie boje, których wynik po radzieckiej interwencji był z góry przesądzony. Największe z nich toczyły się w Warszawie, Puszczy Kampinoskiej, Kutnie, pod Tomaszowem Lubelskim (dwie bitwy między 18 a 29 września). Broniły się jeszcze samotne wrześniowe twierdze. Kapitulowały kolejno: Lwów – 22 września, Modlin – 29 września, Warszawa – 28 września, Hel – 2 października 1939 roku.

 

Przyczyny porażki

  • zdecydowana ilościowa i jakościowa przewaga nieprzyjaciela (np. dziesięciokrotna w broni pancernej, pięciokrotna w samolotach, trzykrotna w artylerii);
  • współdziałanie polityczne i wojskowe Niemiec i ZSRR;
  • brak sojuszniczej pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i Francji (narada sztabowców w Abbeville).

W wyniku napaści hitlerowskiej Polska poniosła znaczne straty w armii i wśród ludności cywilnej, przede wszystkim jednak upadło niepodległe państwo i rozpoczęła się jego okupacja przez Niemcy i ZSRR.

 

 

Przebieg działań wojennych w Europie (1939-1945)

„Dziwna wojna”

  • Kampania wrześniowa stała się prologiem II wojny światowej. Przez kilka miesięcy, do wiosny 1940 roku, trwał na zachodnim froncie specyficzny stan, określany mianem „dziwnej wojny”. Niemcy uzupełniały straty, zaś Anglia i Francja teoretycznie przygotowywały się do nowej kampanii, która miała zadecydować o wyniku konfliktu. Właściwie tylko Wielka Brytania wykorzystała ten czas.
  • Prawdziwa wojna toczyła się na morzu, od pierwszego dnia, to jest 3 września (moment włączenia się aliantów zachodnich do konfliktu). Po Atlantyku grasowały okręty niemieckie, podwodne U-boty zatapiały statki aliantów.
  • ZSRR przystąpił do dalszej realizacji ustaleń wynikających z porozumienia z Niemcami (o podziale stref wpływów) z 23 sierpnia 1939 roku.
    Kolejno likwidowano państwa bałtyckie, najpierw zmuszając je do zgody na utworzenie na ich terytoriach baz wojskowych, a następnie, przy pomocy lokalnych komunistów i innych uległych polityków, odbierając im niepodległość. Działo się to między czerwcem a sierpniem 1940 roku. Nie ugięła się Finlandia, którą Rosjanie zaatakowali w listopadzie 1939 roku. Finowie stawili stanowczy, zorganizowany opór, odnosząc nawet sukcesy. Dopiero w marcu 1940 roku Armia Czerwona przełamała fińską obronę i podpisano pokój, który wprowadzał cesje terytorialne na rzecz ZSRR, ale utrzymywał suwerenność Finlandii.

 

Wojna na Zachodzie (ofensywa niemiecka)

  • 9 kwietnia 1940 roku hitlerowskie wojska dokonały agresji na Danię i Norwegię.
    Dania padła tego samego dnia. Dłużej broniła się rozległa Norwegia wspomagana przez aliantów (do historii przeszła bitwa o Narvik) – do czerwca. W uzyskaniu sukcesu pomogli Niemcom zdrajcy, lokalni faszyści, pod wodzą Vidkuna Quislinga.
  • 10 maja 1940 roku III Rzesza zaatakowała na zachodnim froncie Francję oraz neutralną Belgię, Holandię i Luksemburg.
    Benelux został zajęty dosyć szybko, w czym pomogły pancerne zagony, spadochronowe desanty i terrorystyczne naloty (głównie na Holandię).
  • Wojska brytyjskie zostały przyparte do kanału La Manche pod Dunkierką, a przed zagładą uratowało je kilka dni wahań Hitlera.
  • Niemcy wdarli się od północy do Francji, zadając jej szereg ciosów, w wyniku których rząd uciekł z Paryża do Bordeaux, zaś premierem, po kilku przetasowaniach, został zwolennik ugody z Rzeszą, bohater spod Verdun, marszałek Filip Pétain.
  • 21 czerwca 1940 roku Francja podpisała kapitulację w tym samym historycznym wagonie, w którym 11 listopada 1918 roku kapitulację podpisały Niemcy, w wyniku przegranej I wojny światowej.
  • Do wojny kilka dni wcześniej przyłączyła się Italia.

 

Atak na Anglię i wojna na Bałkanach

  • Następnym celem stała się Wielka Brytania. Przygotowania do inwazji poprzedzone zostały nasilającymi się od lipca nalotami, mającymi wywalczyć dla Niemiec przewagę w powietrzu, która zrekompensowałaby angielską potęgę morską. Luftwaffe poniosła jednak wielkie straty i bitwa trwająca do października zakończyła się pierwszą znaczącą porażką III Rzeszy (istotny był w niej udział polskiego Dywizjonu 303).
  • Hitler rozpoczął przygotowania do najazdu na ZSRR. Wcześniej, razem z Włochami, podporządkował sobie Bałkany.
  • Do „Osi” wstąpiły Węgry, Rumunia, Bułgaria, a w kwietniu 1941roku zaatakowano Jugosławię i Grecję. Oba kraje szybko padły. Dłużej trwał opór na wyspach greckich, ale i tam niemieckie desanty (najsławniejszy miał miejsce na Krecie) dokonały dzieła ostatecznego podboju.

 

Operacja „Barbarossa” – atak na ZSRR

  • 22 czerwca 1941 roku wojna zaczęła się jakby od nowa. III Rzesza wraz z europejskimi sojusznikami, łamiąc układy o nieagresji i przyjaźni, zaatakowała ZSRR. Kraj ten nie był należycie przygotowany do odparcia ataku, nie wykorzystano odpowiednio czasu pokoju, dawały o sobie znać czystki w armii w latach 30., co obciąża kierownictwo polityczne państwa ze Stalinem na czele. Związek Radziecki poniósł w pierwszym etapie wojny gigantyczne straty i porażki.
  • Hitlerowcy błyskawicznie posuwali się naprzód, do jesieni zajmując Ukrainę, Białoruś, Smoleńsk, kraje nadbałtyckie, rozpoczynając blokadę Leningradu i szturm Moskwy. Po ciężkich bojach dotarli do radzieckiej stolicy (w grudniu). Zostali jednak odrzuceni na odległość około 200–250 km przez kontrnatarcie rosyjskie, zwane bitwą pod Moskwą (grudzień 1941 – luty 1942). Tym samym zakończyła się tzw. wojna błyskawiczna.
  • W tym czasie do wojny przystąpiły zaatakowane przez Japonię Stany Zjednoczone; Niemcy i Włochy wypowiedziały im wojnę.

 

Przełom w wojnie

  • Niemcy uderzyli późną wiosną 1942 roku na południowym odcinku frontu:
    • rozbili radzieckie wojska pod Charkowem,
    • wkroczyli na Kubań i Kaukaz,
    • opanowali ostatecznie Krym,
    • podeszli do Wołgi na wysokości Stalingradu.
  • O Stalingrad od września toczyła się wielka, zażarta bitwa, mająca istotny wpływ na losy wojny. Hitlerowska armia wytraciła tempo natarcia, a w listopadzie nastąpiło uderzenie radzieckie, które zamknęło pierścień okrążenia pod Stalingradem. Zarówno próby odsieczy, jak i wyrwania się z kotła (spóźnione wskutek uporu Hitlera) nie powiodły się i w lutym 1943 roku okrążeni, z marszałkiem Paulusem na czele, kapitulowali. Rosjanie odparli wojska „Osi” daleko na zachód, odzyskując Kubań i Kaukaz.
  • W tym czasie w okupowanej Europie narastał ruch oporu, najsilniejszy w Jugosławii, Albanii, Grecji, Polsce, z zachodnich krajów – we Francji.

 

Drugi front i dalsze klęski Rzeszy na wschodzie

  • Alianci rozpoczęli strategiczne bombardowania Niemiec. Hitler raz jeszcze spróbował odzyskać inicjatywę w wojnie na froncie wschodnim i w czerwcu 1943 roku podjął zaczepną operację o kryptonimie „Cytadela”, zwaną popularnie bitwą na łuku kurskim (czerwiec–sierpień 1943 roku). W zażartych bojach, głównie pancernych, Niemcy ponieśli klęskę, a Armia Czerwona przystąpiła do wielkiej ofensywy na całej długości frontu.
  • Nie udały się próby powstrzymania Rosjan na Dnieprze (boje w październiku i listopadzie). Armia Czerwona odzyskała większą część Ukrainy i Rosję zachodnią. Na przełomie 1943 i 1944 roku rozgromiono Niemców ponownie pod Korsuniem.
  • Na początku 1944 roku Rosjanie dotarli do polskiej i rumuńskiej granicy.
  • Latem 1943 roku alianci, wykorzystując swoje afrykańskie sukcesy, wylądowali na Sycylii, a we wrześniu rozpoczęła się inwazja we Włoszech. Obalono tam reżim Mussoliniego, zdradzonego przez faszystowskich współtowarzyszy, ale Niemcy przystąpili do okupacji kraju i łagodne wyjście z wojny stało się niemożliwe.
  • 6 czerwca 1944 roku alianci otwarli drugi front, dokonując inwazji w Normandii, gdzie rozgromili Niemców. Zwieńczeniem operacji stała się bitwa pod Falaise. Opór nazistowski we Francji został złamany. Na południu kraju doszło do kolejnej inwazji. Także we Włoszech późną wiosną sojusznicy posunęli się naprzód (zdobyli Rzym), do czego walnie przyczyniło się polskie zwycięstwo pod Monte Cassino.
  • Na froncie wschodnim w czerwcu nastąpiło wielkie, zaskakujące uderzenie radzieckie na Białorusi. Niemców zamknięto w kotłach pod Mińskiem, Witebskiem, Mohylowem i Bobrujskiem.
  • Rosjanie wdarli się na tereny polskie, dochodząc późnym latem do środkowej Wisły.
    Jednocześnie Rosjanie wkroczyli ponownie do krajów nadbałtyckich (Litwa – lipiec, Łotwa i Estonia – wrzesień i październik), jedynie część Łotwy (Kurlandia) broniła się do samego końca (maj 1945).

 

Załamanie niemieckich sojuszników

  • Od Niemców odstąpili ich dotychczasowi sojusznicy: Finlandia, Rumunia, Bułgaria. Wojna powróciła na Bałkany.
  • Rosjanie pomogli w wyzwoleniu Jugosławii i rozpoczęli w październiku zażarte, długie walki na Węgrzech, gdzie doszło do przewrotu. Usiłującego wycofać się z „Osi” Horthyego zastąpił Szalasi, faszysta i niemiecka marionetka.
  • Albański ruch oporu, wykorzystując sytuację, wyzwolił w listopadzie kraj.
  • W Grecji wylądowali Anglicy.
  • Na zachodnim froncie alianci wkroczyli do Belgii i Holandii, choć w październiku odnieśli porażkę pod Arnhem, chcąc za szybko zdobyć przeprawy na Renie. W grudniu 1944 Hitler nakazał ofensywę w Ardenach, na zachodnim froncie, mając nadzieję na sukces. Zaskoczeni alianci ponieśli kilka klęsk, nazistom sprzyjała pogoda (zła dla lotnictwa), ale w końcu roku ofensywę powstrzymano.

 

Ostateczna klęska III Rzeszy

  • W styczniu 1945 roku nastąpiła wielka ofensywa radziecka, która przesunęła front nad Odrę, gdzie uchwycono przyczółki (rejon Kostrzyna), wyzwalając większość ziem polskich oraz Słowację. Nie powiodły się Niemcom próby przeciwdziałania z Pomorza i Węgier (luty-marzec), które wojska radzieckie, a w pierwszym wypadku i polskie, udaremniły.
  • Dogorywał opór hitlerowski w Prusach Wschodnich (Królewiec padł 26 kwietnia). Na zapleczu frontu długo bronił się Wrocław (do 6 maja). Alianci zachodni również osiągnęli sukcesy. Sforsowali Ren (Remagen), opanowali zagłębie Ruhry.
  • W kwietniu nastąpiła kolejna ofensywa radziecka, która doprowadziła do okrążenia i zdobycia Berlina, osiągnięcia linii Łaby, zdobycia Austrii i większości terytorium Czech. Nad Łabą i w Czechach spotkały się alianckie armie z Rosjanami nacierającymi ze wschodu. Skapitulowały oddziały Niemców we Włoszech.
  • 30 kwietnia 1945 roku Hit­ler popełnił samobójstwo (wcześniej partyzanci włos­cy powiesili Mussoliniego), nowym kanclerzem został admirał Dönitz.
  • 7 maja Niemcy podpisały akt kapitulacji w Reims, na żądanie radzieckie powtórzony w Berlinie w nocy z 8 na 9 maja 1945 roku (willa Karlhorst).