Swoistym fenomenem okresu II wojny, w skali dotąd nienotowanej, stała się działalność ruchu oporu w podbitych przez Niemcy i ich sojuszników krajach Europy i Azji.

Polska

Najwcześniej ruch oporu powstał w Polsce.

  • Jak grzyby po deszczu powstawały organizacje podziemne stopniowo scalane i podporządkowywane najpierw Służbie Zwycięstwu Polsce, po jej rozwiązaniu Związkowi Walki Zbrojnej (ZWZ), a następnie, po przemianowaniu (14 II 1942 r.) Armii Krajowej (AK), pełniącej rolę zbrojnego ramienia władz emigracyjnych w okupowanym kraju.
  • Do końca wojny przetrwały jednak organizacje nieuznające autorytetu rządu emigracyjnego i jego krajowych agend, jak komunistyczna Gwardia Ludowa (organizacja zbrojna PPR) przemianowana w Armię Ludową czy nacjonalistyczne Narodowe Siły Zbrojne (NSZ ) i pomniejsze.
  • ZWZ-AK z założenia nastawiona była na szersze wystąpienia, a przede wszystkim powstanie zbrojne w ostatnim etapie wojny. Nie wykluczało to jednak bieżących akcji sabotażowo-dywersyjnych bądź wywiadowczych o wręcz zasadniczym znaczeniu dla aliantów (wyjaśnienie tajemnicy broni V – rakiet mających zniszczyć Londyn).
  • Do znaczących walk AK i Batalionów Chłopskich (od 1943 roku) doszło na Zamojszczyźnie (lata 1942-1943), Kieleckiem, szczególnie w Górach Świętokrzyskich, na Wołyniu (pierwszy kwartał 1944 roku), w Puszczy Solskiej (maj-czerwiec 1944), w rejonie Wilna i Lwowa w lipcu 1944 roku, nad Nidą latem 1944 roku (tzw. Republika Pińczowska) i pod Przysuchą jesienią tegoż roku.

ZSRR

Szeroki zasięg miał radziecki ruch oporu tworzący się od ostatnich miesięcy 1941 roku.

  • Podlegał naczelnemu dowództwu poprzez tzw. Sztab Partyzancki, uzyskując niezbędne materiałowe wsparcie z zaplecza. Siłą napędową były wyjątkowe okrucieństwa niemieckie, przy których bledły nawet represje stalinowskie.
  • W okresie bitwy kurskiej, późniejszych walk nad Dnieprem (1943) partyzanci odegrali znaczącą rolę, podobnie jak w roku następnym, podczas operacji białoruskiej.
  • Na tyłach frontu powstawały wielkie zgrupowania partyzanckie przypominające niemal brygady czy dywizje, jak np. generała Piotra Werszyhory czy Sidora Kowpaka, dokonujące wielkich rajdów między Dnieprem a Karpatami.

Jugosławia

Obszarem niezwykle aktywnej akcji partyzanckiej była Jugosławia. Sztandar walki podnieśli tutaj najwcześniej komuniści pod wodzą Josipa Broz Tito (od lipca 1941).

  • W efekcie już późnym latem wyzwolono spory fragment zachodniej Serbii, część Chorwacji, Bośni i Czarnogóry.
  • Wrześniowa kontrofensywa niemiecka oraz sojuszników Rzeszy, w tym kolaborantów chorwackich, zatrzymała impet partyzantów. Wydarzenia te zapoczątkowały istnienie tzw. Republiki Użickiej, nazwanej tak od miana miejscowości pod Belgradem, pełniącej rolę centrum powstania (Użice). Wykorzystując sprzyjające warunki topograficzne (góry), partyzanci przetrwali najgorszy okres, wzmocnili się i w następnych latach zadali okupantom wiele porażek, wyzwalając niemałe obszary kraju aż do nadejścia Armii Czerwonej jesienią 1944 roku.
  • Większe boje stoczono nad rzeką Neretvą, na przełęczy Sutjeska oraz pod Drvar. Obok sił komunistycznych (tzw. NOVJ, polityczne kierownictwo AVNOJ) walczyły też jednostki lojalne wobec emigracyjnego rządu królewskiego pod wodzą Draży Mihajlovića („czetnicy”), z czasem jednak doszło między nimi do walki o władzę.

Grecja, Albania

Rejonami znacznej aktywności partyzanckiej stały się też Grecja i Albania.

  • W Grecji działały dwie wielkie organizacje konspiracyjne: komunistyczny ELAS (pod wodzą generała Sarapkisa) i lojalny wobec władz emigracyjnych EDES (dowódca – generał Zervas). Wśród dokonań militarnych największym sukcesem stała się likwidacja mostu w Gorgopotamos, mająca kluczowe znaczenie dla walk w Afryce Północnej (listopad 1942), ponieważ pozwoliła na zablokowanie trasy zaopatrzenia dla wojsk Rommla (dokonała tego ELAS). Pod koniec okupacji doszło do wojny domowej, gdy komuniści usiłowali przejąć władzę (koniec 1944).
  • Albański ruch oporu z czasem jednoznacznie zdominowali komuniści (tzw. UNC z Enverem Hodżą). Partyzanci albańscy, wykorzystując pomoc alinacką i radziecką, faktycznie wyzwolili kraj własnymi siłami jesienią 1944 roku.

Norwegia, Francja, Włochy

  • W Skandynawii ruch oporu był najsilniejszy w Norwegii (tzw. Milorg). Mógł się poszczycić udaną akcją wespół z dywersantami przeszkolonymi w Wielkiej Brytanii, w Norsk Hydro, gdzie hitlerowcy produkowali ciężką wodę do bomby atomowej.
  • Należałoby również wspomnieć o partyzantach francuskich, tzw. maquis, w latach 1943-1944 dezorganizujących zaplecze okupanta, szczególnie w przededniu inwazji normandzkiej (rejon Masywu Centralnego i Alp).
    • Ruch oporu był tutaj różnorodny, zrzeszał wszystkich od komunistów przez centrystów ku nacjonalistycznym goulistom (zwolenników Komitetu Wolnej Francji generała de Gaulle’a).
    • Ruch oporu usiłował zmazać hańbę kolaboracji, której uległo niemało rodaków wspierających reżim Pétaina.
    • To właśnie kolaboranci wydali w ręce hitlerowskich oprawców bohatera resistance Jeana Moulin.
  • Także we Włoszech, od początku okupacji niemieckiej (jesień 1943), powstały oddziały partyzantki walczące z hitlerowcami i lokalnymi faszystami, współdziałające z aliantami w wyzwalaniu Italii. Dzięki nim schwytany został i rozstrzelany Mussolini (wraz ze swą przyjaciółką Klarą Petacci).

Czechy i Słowacja

Na terenie Czech doszło do kilku epizodycznych zrywów z bronią w ręku:

  • zamach na Haydricha (ważna postać w SS, protektor Czech i Moraw) w 1942 roku,
  • powstanie praskie w maju 1945 roku.

Na Słowacji wbrew kolaboranckiemu rządowi zrodziła się partyzantka i ruch oporu o szerokim zasięgu, który w 1944 roku doprowadził do powstania, stłumionego jednak przez Niemców.
Z czasem zrodził się też ruch sprzeciwu w satelickich państwach, takich jak Bułgaria, Rumunia i Węgry.

Opozycja w Niemczech

Nie można nie wspomnieć o opozycji, choć, niestety, mało skutecznej wobec poczynań Hitlera, w samych Niemczech czy Austrii. Ogromna większość społeczeństwa popierała ruch nazistowski i ulegała szowinistycznemu zacietrzewieniu.

  • Spiskowcy zmierzający do obalenia Hitlera, tzw. „ludzie 20 lipca” (data zamachu na führera w 1944 roku w jego kwaterze w Kętrzynie), byli osamotnieni.
  • Warto zapamiętać nazwisko dzielnego pułkownika Claussa von Stauffenberga (wykonawca nieudanego zamachu) oraz Jamesa von Moltke z Krzyżowej, ludzi czynu, autentycznych antyhitlerowców.
  • Duże usługi wywiadowi sprzymierzonych, głównie ZSRR, oddała tzw. Czerwona Orkiestra (Rote Kapelle) oraz jej nieco mniej sławny odpowiednik o nachyleniu prawicowym – Weisse Kapelle.

Zapamiętaj

Wielkim dramatem Słowaków, podobnie jak dla nas warszawskie, stało się powstanie narodowe (28 sierpnia – 30 października 1944), gdy do granic kraju zbiżała się Armia Czerwona. Moskwa nie udzieliła jednak aktywniejszej pomocy, prawdopodobnie z nieufności do sił miejscowych, powiązanych z rządem emigracyjnym. Poza tym nie leżało wówczas w interesie ZSRR wywalczenie niepodległości Słowacji.