Pojęcie demokracji ludowej wymyślił Stalin dla określenia państw, które znalazły się w jego sferze wpływów. Choć każde z państw regionu środkowoeuropejskiego miało swoją specyfikę, to można zarazem znaleźć w ich losach historycznych po 1944 roku wiele wspólnych cech.

  • Znaczącą rolę w ich wyzwoleniu bądź obaleniu rodzimych proniemieckich reżimów odegrała Armia Czerwona.
    • Albania, w wyniku sytuacji stworzonej na Bałkanach jesienią 1944 roku po nadejściu Rosjan wyzwoliła się sama.
    • Także w Jugosławii partyzancka armia oswobodziła znaczne połacie kraju, ale dopiero pomoc radziecka umożliwiła zdobycie wielkich miast, takich jak Belgrad, Sarajewo, Zagrzeb.
    • Pod presją uderzenia rosyjskiego obalono reżimy w Rumunii i Bułgarii.
  • Innym charakterystycznym, wspólnym rysem był udział, czasami decydujący (w Albanii, Jugosławii) komunistów w ruchu oporu przeciwko okupantom bądź kolaboranckim rządom, nawet jeśli, jak w Polsce, stanowili częściowo „zjawisko importowane”.
  • We wszystkich krajach regionu (poza oczywiście NRD) istniały przez pewien czas koalicyjne gabinety będące mutacją Wielkiej Trójki. W państwach tych komuniści przejmowali władzę i utrzymywali ją z niemałą konsekwencją, stosując niekiedy brutalny terror i szykanując opozycję.
  • Po rozgromieniu zakonspirowanej bądź legalnej opozycji dochodziło do napięć i konfliktów w elitach komunistycznych, najczęściej między frakcjami dogmatyczno-stalinowskimi (zwolennicy dosłownego kopiowania rozwiązań radzieckich), z działaczami o dużym stażu emigracyjnym w sowieckim państwie, a „tubylcami”, lepiej znającymi nastroje i opinie ogółu.
  • W państwach tych doszło do transformacji, przeniesienia pewnych radzieckich wzorców, nawet jeśli, jak w jugosłowiańskim przypadku, nastąpiło zerwanie z ZSRR.
  • We wszystkich tych państwach panował system monopartyjny, wspomagany przez wszechobecne struktury bezpieczeństwa.

ZSRR

Dyktatura stalinowska w latach wojny wydawała się łagodnieć (wypuszczenie z więzień oficerów, pojednanie z cerkwią, otwarcie na świat). Jednak już pod koniec konfliktu reżim wracał do starych i sprawdzonych mechanizmów działania.

  • Represjom poddano całe narody, które według Stalina dopuściły się zdrady.
    • Deportowano w głąb imperium m.in. Tatarów krymskich oraz Czeczenów, stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej.
    • W latach 1944-1948 spacyfikowano Ukrainę.
  • Prześladowaniom poddano powracających z niemieckiej niewoli, ocalałych cudem, jeńców. W oczach Stalina już sam fakt poddania się stanowił przestępstwo. Tragiczny był los żołnierzy formacji współpracujących z Niemcami podczas wojny. Wydani przez aliantów niemal wszyscy zginęli (ludzie generałów Własowa, Krasnowa, Buniaczenki).
  • Podejrzani stali się też wszyscy, którzy w jakimś stopniu otarli się o Europę i świat. Co jakiś czas następowały kolejne fale czystek i aresztowań. Terror, strach, prowokacja znowu stały się nieodłącznym elementem życia społecznego. Tysiące osób zginęło wskutek tzw. afery leningradzkiej czy mingrelskiej (Gruzja).
  • Represje dotknęły też kręgi intelektualistów w imię „ideologicznej czystości”.
  • Prześladowano też kadrę oficerską, która była świadkiem niekompetencji i załamań dyktatora (np. marszałka lotnictwa Nowikowa), śmiertelnie zagrożony był jeden z ojców zwycięstwa – marszałek Żukow.
  • Ostatnią z czystek Stalin rozpoczął w 1952 roku, na krótko przed zgonem (tzw. sprawa lekarzy kremlowskich). Zmarł 5 marca 1953 roku.

 

Jugosławia i Albania

  • Komuniści dość szybko ugruntowali swoją władzę w Albanii i Jugosławii. W tej pierwszej „koalicyjny” epizod trwał tylko kilka miesięcy (1944-1945), w drugiej od marca do listopada 1945 roku. Albański dyktator komunistyczny Enver Hodża sprawował władzę aż do śmierci w1985 roku.
  • W Jugosławii komuniści odgrywający czołową rolę w ruchu oporu (pod przywództwem Josipa Broz Tito) już wcześniej powołali własny samozwańczy rząd, ale dzięki mediacji brytyjskiej powstał gabinet koalicyjny (z dominacją ludzi Tito). Koalicjantów jednak wkrótce wyeliminowano. Podobny los spotkał nawet dotychczasowych sojuszników Broz Tito z Niezależnej Partii Chłopskiej.
    Jugosławia szybko upodobniła się do ZSRR. Niespodziewanie doszło do sporu między dwiema partiami komunistycznymi, który niebawem przybrał charakter międzypaństwowy. Tito okazał się zbyt samodzielny i nie zamierzał pełnić roli bezwolnej marionetki Stalina, któremu nie podobały się jego pomysły federacji bałkańskiej. Zerwanie stosunków Jugosławia-ZSRR nastąpiło w 1948 roku.

 

Rumunia i Bułgaria

  • W Rumunii i Bułgarii komuniści byli znaczącą siłą w opozycji wobec rządów współpracujących z III Rzeszą i odegrali też istotną rolę w ich obaleniu, a następnie weszli w skład utworzonych tam rządów.
  • Najpoważniejszymi rywalami komunistów okazały się silne, tradycyjne partie chłopskie, ale komuniści, mając kluczowe ministerstwa (bezpieczeństwo i obrona), stopniowo umacniając swoją pozycję, zaczęli szantażować przeciwników.
  • Celem było stworzenie wspólnych bloków wyborczych. Sterroryzowane partie, pozbawione często liderów, skapitulowały w 1946 roku.
  • Premierem w Bułgarii został długoletni pracownik Kominternu Georgi Dymitrow, a w Rumunii szef partii Georgi Dej.
  • Pewnym problemem pozostała jeszcze monarchia, błyskawicznie zniesiona w Bułgarii (jeszcze wcześniej w Jugosławii), w Rumunii utrzymująca się dłużej z racji popularności króla Michała, który odegrał inspirującą i pozytywną rolę w przewrocie antyfaszystowskim. Komuniści kontrolujący już cały aparat państwowy zmusili wreszcie króla do abdykacji i wyjazdu (marzec 1947).

 

Węgry

  • Na Węgrzech od grudnia 1944 roku funkcjonował koalicyjny gabinet, ulegający personalnym przekształceniom. Premierem został Ferenc Nagy wywodzący się z najsilniejszej Partii Drobnych Rolników. Pod naciskiem Stalina do rządu powołano komunistów. Przeprowadzone szybko demokratyczne wybory w październiku 1945 roku, przyniosły komunistom porażkę (około kilkunastu procent głosów), ale Nagy musiał włączyć ich do rządu, a przedstawicielowi partii – Laszlo Rajkowi – powierzyć resort bezpieczeństwa.
  • Przez następne kilkanaście miesięcy komuniści umacniali wszędzie swoje wpływy, kompromitując opozycję i przeprowadzając aresztowania. Do generalnej rozprawy doszło podczas wizyty premiera w Paryżu, kiedy Rajk aresztował kilku jego współpracowników. Nagy nie powrócił już z Francji, a komuniści sformowali własny rząd i przeprowadzili odpowiednie wybory, które musiały przynieść im sukces. Premierem został długoletni pracownik Kominternu, uważający się za najlepszego ucznia Stalina, szef partii – Matyjas Rákosi, który rzeczywiście stworzył reżim na wzór radziecki.

 

Czechosłowacja

  • Specyfika Czechosłowacji polegała na tym, że tylko tam mógł działać – za zgodą ZSRR – rząd emigracyjny, co było rezultatem wyjątkowo dobrych stosunków między prezydentem Edvardem Beneszem a Stalinem. Benesz łudził się, że godząc się na to, co proponuje Stalin, uratuje niepodległość i suwerenność państwa. Do rządu powołano komunistów, a wolne wybory dały im około 38% głosów (1946 rok).
  • Szef partii Klement Gottwald został premierem, a komunistyczny działacz Nosek kierownikiem resortu spraw wewnętrznych (poprzednim premierem był socjaldemokrata Fierlinger). Z czasem wśród koalicjantów ujawniać się zaczęły różnice interesów. Pretekstem do ostatecznej rozgrywki stały się bezprawne aresztowania działaczy opozycyjnych na Słowacji. Ministrowie niekomunistyczni (dwunastu) złożyli dymisję w lutym 1948 roku, a Gottwald zażądał od prezydenta powołania gabinetu monopartyjnego. Komuniści dokonali więc faktycznego zamachu stanu przy zachęcie Stalina. Benesz ustąpił, a śmiercią tragiczną zginął przeciwstawiający się dyktaturze minister spraw zagranicznych Jan Masaryk, syn twórcy państwa.

 

Podsumowanie

We wszystkich państwach będących pod kuratelą ZSRR doszło do pokazowych procesów politycznych i porachunków wśród elit komunistycznych; także w Jugosławii, gdzie Tito w sposób stanowczy wyeliminował wszystkich swoich rywali. Gdzie indziej ofiarami przywódców partii i rządu ZSRR padali oskarżani o sprzyjanie Tito bądź odchylenie prawicowe, a także syjonizm, wśród nich byli: Trajczo Kostow (Bułgaria), Rudolf Slansky (Czechosłowacja), Wasyl Luca (Rumunia), Laszlo Rajk (Węgry), Koczi Dodze (Albania).

Pod koniec lat 40. uformował się więc prawdziwy blok państw wasalnych bądź sprzyjających stalinowskiemu ZSRR, kopiujących rosyjski model ustrojowy. Z państw należących do radzieckiej strefy wpływów, nie uległa mu tylko Jugosławia.

Zapamiętaj
Demokracja ludowa: termin na określenie ustroju państw Europy Środkowe, które znalazły się w radzieckiej strefie wpływów; miał on oznaczać przejściowy charakter tych systemów, ponieważ jeszcze nie osiągnęły „dojrzałości” na miarę ZSRR, do którego standardów zmierzały.