Dane personalne

  • Imiona: Zygmunt August
  • Urodzony: 1 lipca 1520 r. w Krakowie
  • Personalia rodziców: Zygmunt I zwany Starym i Bona Sforza.
  • Zawód: król Polski i wielki książę litewski
  • Koronowany: jako niespełna…10-letni chłopiec 20 lutego 1530 r. (faktyczne rządy objął po śmierci ojca w 1548 r.).
  • Stan cywilny: trzykrotnie żonaty (z Elżbietą, córką Ferdynanda I Habsburga, z Barbarą Radziwiłłówną i z Katarzyną – drugą córką Ferdynanda I Habsburga).
  • Dzieci: brak.
  • Wygląd: po matce odziedziczył śniadą cerę. Twarz miał lekko pociągłą, włosy ciemnobrązowe. Ubierał się po włosku i hiszpańsku.
  • Usposobienie: w kontaktach z ludźmi uprzejmy i miły, ale uważni obserwatorzy dostrzegali jego nieufność i skrytość.
  • Zainteresowania: kochał polowania, jazdę konną i turnieje. Przez całe życie gromadził klejnoty i kosztowności, lubił otaczać się przepychem. Miał też dość kobiece zainteresowania – uwielbiał hafty i tkactwo artystyczne.
  • Zmarł: 7 lipca 1572 r. w Knyszynie.
  • Przyczyna śmierci: gruźlica.
  • Pochowany: na Wawelu w Krakowie.

 

Wychowanie

Młody król nie był dobrze przygotowany do pełnienia swojej roli. Rozpieszczany i zajmujący się głównie rozrywkami nie miał okazji do zdobycia odpowiedniego doświadczenia. Królowa Bona była niechętna usamodzielnieniu się syna. Konflikt między nią i Zygmuntem (chodziło głównie o ukochaną króla – Barbarę) stał się przyczyną wyjazdu Bony z Krakowa.

Wielka miłość

Na temat miłości Zygmunta Augusta do Barbary Radziwiłłówny powstały legendy. Ta piękna kobieta była córką kasztelana wileńskiego i hetmana litewskiego Jerzego Radziwiłła. Zakochany monarcha urządzał dla niej bale, maskarady i turnieje. Chciał ją oficjalnie poślubić, ale ta decyzja Zygmunta wywołała prawdziwą burzę. Przeciwko królowi wystąpiła jego matka, dygnitarze i szlachta. O Barbarze rozsiewano plotki, zarzucając jej m.in., że opętała króla czarami. Zygmunt ożenił się z nią potajemnie, a w 1550 r. dopiął swego – jego żonę koronowano. W roku następnym Barbara zmarła. Był to wielki cios dla króla. Zygmunt August zaniechał rozrywek i zaczął ubierać się na czarno. Tylko od początku przeciwna Barbarze polska szlachta… odetchnęła.

Mistrz Twardowski

Europejczycy XVI w. wierzyli w czary i możliwość zawarcia paktu z diabłem, który przynosił człowiekowi korzyści na tym świecie za cenę wiecznego potępienia. Na całym kontynencie na stosach palono czarownice. Alchemicy starali się wyprodukować złoto i eliksir przedłużający życie. Jednym z takich czarnoksiężników miał być mistrz Jan Twardowski. To on miał w obecności króla wywołać ducha ukochanej Barbary Radziwiłłówny. Użył do tego specjalnego zwierciadła, do dziś przechowywanego w kościele w Węgrowie. Ale wszystko było oczywiście mistyfikacją – podobno w roli ducha wystąpiła niejaka Barbara Giżanka.

Zygmunt August a reformacja

Zygmunt August prowadził tolerancyjną politykę wobec różnowierców. Dzięki temu Polska uniknęła wojen religijnych, jakie objęły m.in. Niemcy i Francję. Słynna i znacząca jest wypowiedź monarchy na jednym z sejmów skierowana do polskiej elity politycznej: „Nie jestem królem waszych sumień”. Świadczyła o tolerancji Zygmunta i niechęci do wywoływania konfliktów na tle religijnym.
Za czasów Zygmunta Augusta (po soborze trydenckim) w ramach walki z reformacją Stanisław Hozjusz – biskup chełmiński i warmiński – sprowadził do Polski w 1564 r. jezuitów i założył pierwsze kolegium jezuickie w Braniewie.

Egzekucja praw i dóbr

Ruch ten, rozpoczęty jeszcze za panowania Zygmunta Starego przez przedstawicieli średniej szlachty, dążył do odebrania magnatom bezprawnie zagarniętych przez nich dóbr królewskich, do reformy skarbu, sądownictwa i wojska. Początkowo Zygmunt August miał na pieńku z bracią szlachecką – przez parę lat nawet nie zwoływał sejmów. Przełom nastąpił w 1562 r. – król zwołał sejm w Piotrkowie, na którym pojawił się ubrany w strój szlachecki. Od tego momentu król wznowił proces egzekucji dóbr. Zakończył się on tylko połowicznym zwycięstwem obozu reform. Z rąk wielkich panów udało się odzyskać część posiadłości. Dochody z tych dóbr pozwoliły m.in. na utrzymywanie wojska kwarcianego.

Zboże – polskie złoto

W XVI w. szlacheckie folwarki w Polsce produkowały znaczne ilości zboża, które wysyłano głównie przez Gdańsk do Niderlandów. Eksport polskiego zboża stał się niezwykle opłacalny. Przyczyniła się do tego tzw. rewolucja cen, która objęła wtedy Europę. Polegała ona na tym, że ceny zbóż wzrosły niemal pięciokrotnie, a produktów wytwarzanych przez rzemieślników – około trzykrotnie. Bogaciła się polska szlachta, mieszczanie, ale także i chłopi. Rzeczpospolita zaczęła nadrabiać swoje gospodarcze zacofanie. Oczywiście nie osiągnęła poziomu przodujących Niderlandów czy północnych Włoch, ale górowała nad Wielkim Księstwem Moskiewskim i niektórymi państwami skandynawskimi.

Unia realna Polski z Litwą

Polska + Litwa = Rzeczpospolita Obojga Narodów

Ta tzw. unia realna została zawarta podczas obrad sejmu polsko-litewskiego w Lublinie w 1569 r. Unię zawartą na zasadzie równości Litwy i Korony ogłoszono 1 lipca – w dniu 49. urodzin Zygmunta Augusta.

Postanowienia:

Uwaga! Wspólne!

  • Na tronie będzie zasiadał wspólny dla Korony i Litwy władca.
  • Wspólne będą również sejm i senat.
  • Wspólna będzie polityka zagraniczna.
  • Wspólnie prowadzone wojny.
  • Wspólna moneta.
  • Wspólne prawa szlachty polskiej i litewskiej – szlachta z Litwy i Korony mogła osiedlać się swobodnie na terenie całego państwa i nabywać dobra.

Uwaga! Osobne!

  • Zachowano osobne urzędy.
  • Pozostawiono osobne wojska, którymi dowodzili:
    • w Polsce – hetman wielki koronny,
    • na Litwie – hetman wielki litewski.

Plusy dla Polski

Mamy nowe ziemie!
Podlasie, Wołyń, województwo kijowskie i bracławskie wcielono do Korony. Te olbrzymie tereny stanęły otworem przed kolonizacją polską. Polonizować zaczęły się również, i to dobrowolnie, magnateria i szlachta litewsko-ruska.

Plusy dla Litwy

Nowe prawa dla szlachty.
Możliwość obrony przed atakami Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.

 

Stosunki międzynarodowe

Wojna o Inflanty
O Inflanty (ziemie nad Zatoką Ryską) rywalizowały Polska, Moskwa, Dania i Szwecja. Rządzący tymi obszarami zakon kawalerów mieczowych został sekularyzowany, czyli zeświecczony podobnie jak zakon krzyżacki w Prusach. Mistrz zakonu kawalerów mieczowych, Gothard Kettler, został świeckim księciem i poddał Inflanty Polsce i Litwie (w 1561 r.). Rozpętała się wojna, która ostatecznie doprowadziła do podziału Inflant.

Moskwa
W wojnie o Inflanty zawiązały się początkowo dwa sojusze – Szwecji z Moskwą i Danii z Polską. W 1563 r. Moskwa zdobyła ważną twierdzę Połock, zamykającą drogę do stolicy Litwy, Wilna (odzyskana dopiero w 1579 r.). Na szczęście Rosjan udało się powstrzymać dzięki wygranej w styczniu 1564 r. przez Mikołaja Radziwiłła bitwie nad rzeką Ułą. Niespodziewanie zmienił się też układ sił sojuszniczych – na tronie szwedzkim zasiadł bowiem szwagier Zygmunta Augusta – Jan. Zerwał on sojusz z Moskwą, na stronę której przeszła wtedy Dania. W czerwcu 1570 r. Polska zawarła z Moskwą trzyletni rozejm. Ciąg dalszy wojen o Inflanty nastąpi już za króla Stefana Batorego!

Turcja
Zygmunt August nie dał się wciągnąć, podobnie jak jego ojciec, do akcji wymierzonych przeciwko Turcji. Walka z tą potęgą, chociaż przyniosłaby królowi na pewno prestiż i chwałę obrońcy chrześcijaństwa, nie rokowała sukcesów. Rzeczpospolita naraziłaby się na odwetowe najazdy Turcji i jej wasali – Tatarów.
W układach z samą Turcją Zygmunt August także zachowywał ogromną ostrożność – nie przyjął w 1569 r. propozycji tureckiej wspólnej wojny z Moskwą i nie wyraził zgody na przepuszczenie przez terytoria pograniczne sił tureckich maszerujących przeciwko Moskwie (przyczyniło się to do klęski wyprawy tureckiej).

Flota kaperska – poparcie dla… piratów
Aby zabezpieczyć porty, przez które wysyłano do Europy Zachodniej zboże z Polski i Litwy, Zygmunt August rozpoczął tworzenie polskiej floty wojennej. Powstała królewska flota kaperska dowodzona przez Mateusza Scharpinga. W szczytowym okresie jej rozwoju (ok. 1567 r.) liczyła ona ponad 30 jednostek. Król dał kaprom prawo atakowania okrętów rosyjskich, z których łupy korsarze zatrzymywali dla siebie. W 1568 r. utworzono z inicjatywy króla Komisję Morską, mającą zajmować się wszystkimi sprawami rozrastającej się floty, w tym również sądownictwem morskim. Dla kaprów króla Zygmunta wybudowano port w Pucku, gdyż Gdańsk nie chciał udostępniać im portu. Doszło nawet do tego, że gdańszczanie zaatakowali statki kaperskie i powiesili ich załogi. Kaprowie pełnili swe obowiązki do 1570 r. Ostatecznie większość polskich okrętów kaperskich zatopili Duńczycy. Król pod koniec życia powziął myśl stworzenia nowej floty wojennej. Śmierć monarchy przerwała ambitne plany i zdołano jedynie zbudować dwa okręty.

Stałe wojsko
Liczba stałego wojska wynosiła około czterech tysięcy żołnierzy. Nazywano je kwarcianym, bo na jego utrzymanie ustanowiono podatek w wysokości 1/4 części dochodów z dóbr królewskich. W porównaniu z innymi europejskimi armiami stałymi w tym okresie nie były to siły małe.

 

Zygmunt August – sukcesy i porażki

Zarzucano mu lenistwo, opieszałość, a ze względu na odkładanie trudniejszych problemów państwowych na później nazywano królem „dojutrkiem”. Monarcha ten jednak:

  • potrafił zespolić Polskę i Litwę w jeden organizm państwowy (unia realna Polski i Litwy),
  • powstrzymał inwazję rosyjską nad Bałtykiem,
  • nie dopuścił do wybuchu w Polsce wojen religijnych,
  • przyłączając Inflanty, rozszerzył terytorium Rzeczypospolitej,
  • potrafił wygospodarować środki finansowe na tzw. wojsko kwarciane.
  • Nie pozostawił jednak po sobie następcy i był ostatnim Jagiellonem na polskim tronie.

 

Zapamiętaj!

Unia realna!!!
Związek państw (dwóch lub więcej), które decydują się na wspólną politykę finansową, wojskową i zagraniczną.

Unia personalna!!!
Związek państw, które łączy osoba rządzącego – wspólny władca. W takiej unii Polska i Litwa były od czasów Władysława Jagiełły.

 

Datownik

1522 – Zygmunt August wielkim księciem litewskim;
1530 – koronacja Zygmunta Augusta na króla Polski;
1543 – ślub z Elżbietą – córką Ferdynanda I Habsburga;
1547 – potajemny ślub z Barbarą Radziwiłłówną;
1549 – przymierze z Habsburgami;
1550 – sejm zgadza się na koronację Barbary Radziwiłłówny;
1551 – śmierć Barbary Radziwiłłówny;
1553 – ślub z Katarzyną Austriacką;
1557 – wyprawa do Inflant;
1560 – próba organizacji floty polskiej;
1561 – sekularyzacja Inflant i poddanie się Polsce i Litwie (28 XI);
1563 – zdobycie Połocka przez Iwana Groźnego (15 II);
1564 – inkorporacja księstwa oświęcimskiego i zatorskiego do Rzeczpospolitej, przyjęcie przez Polskę uchwał soboru trydenckiego;
1568 – powstanie Komisji Morskiej;
1569 – unia lubelska (1 VII);
1570 – zakończenie wojny o Inflanty (rozejm na 3 lata);
1572 – Śmierć Zygmunta Augusta.