Zygmunt III Waza

Dane personalne

• Rodzice: Jan III, król Szwecji, i Katarzyna Jagiellonka
• Urodzony: 20.06.1566
• Stan cywilny: dwukrotnie żonaty – Anna i Konstancja Habsburżanki
• Zawód: król Polski od 1587 r., król Szwecji w latach 1592-1598
• Dzieci: czworo, m.in. Władysław i Jan Kazimierz, królowie Polski
• Zmarł: 30.04.1632
• Pochowany: na Wawelu w Krakowie

Niezgodna elekcja

Po niespodziewanej śmierci Stefana Batorego – nowa elekcja.

Kandydaci:

• przedstawiciele rodu Habsburgów – arcyksiążę Maksymilian i jego brat, arcyksiążę Ernest, synowie cesarza Maksymiliana II,
• car Fiodor – popierany przez szlachtę mazowiecką i litewską (szansa na unię polsko-moskiewską, która zakończyłaby konflikt między Rosją a Rzeczpospolitą),
• Zygmunt Waza, następca tronu Szwecji – siostrzeniec królowej Anny Jagiellonki, wdowy po Batorym.
  Zwolennicy Zygmunta Wazy w sierpniu 1587 r. obwołali go królem, a zwolennicy Habsburgów wybrali arcyksięcia Maksymiliana.

Wojna domowa

O tym, kto ostatecznie będzie rządził Polską, miała zadecydować siła oręża. Jan Zamojski, magnat, główny doradca Batorego, który myślał w okresie bezkrólewia o koronie dla siebie, stanął ostatecznie po stronie Zygmunta Wazy. Przygotował obronę stolicy Polski, Krakowa. Siły Maksymiliana zostały odparte od murów miasta, a arcyksiążę wycofał się za granicę Śląska. Zamojski przekroczył ją i w bitwie pod Byczyną (1588) rozbił całkowicie wojska habsburskie i wziął Maksymiliana do niewoli. Usunięta została ostatnia przeszkoda na drodze Zygmunta do polskiego tronu.

Dlaczego Zygmunt?

• Zygmunt III Waza był synem króla Szwecji Jana III i Katarzyny Jagiellonki, córki króla Zygmunta I Starego i Bony Sforzy. Płynęła więc w nim krew Jagiellonów i mógł być traktowany jako władca w pewnej mierze rodzimy.
• Chociaż Waza wychowywał się na dworze protestanckim, był katolikiem i mówił po polsku.
• Unia personalna, czyli związek Rzeczypospolitej i Szwecji (Zygmunt miał objąć tron po śmierci ojca), mogła zapewnić obu państwom panowanie na Bałtyku.
• Unia mogła też pomóc w pokonaniu Moskwy.
• Wybór Zygmunta mógł przynieść korzyści w kontaktach handlowych pomiędzy Polską a Szwecją.

To plusy. A minus? Nie znała go polska szlachta – nikt nie zdawał sobie sprawy, że nowy władca znacznie wyżej ceni sobie tron dziedziczny w Szwecji niż elekcyjny w Polsce.

O szwedzką koronę

Rok 1592, Sztokholm. Umiera Jan III Waza. Dziedzicem szwedzkiej korony zostaje Zygmunt, od pięciu lat król Polski i Litwy. Polski sejm wyraża zgodę na podróż monarchy do rodzinnego kraju.

W 1592 r. Zygmunt zostaje królem szwedzkim. Jest szansa na zrealizowanie planów szlachty co do połączenia sił Szwecji i Rzeczypospolitej. Okazuje się jednak, że Szwedzi unii z Polską i Litwą wcale nie chcą. Dlaczego? Obawiano się, że Polacy będą dążyć do likwidacji religii protestanckiej, opanują urzędy i zepchną Szwedów na gorsze pozycje. Rodzi się bunt przeciw Zygmuntowi Wazie. Na czele opozycji staje stryj Zygmunta – Karol Sudermański. Rzeczpospolita nie bierze oficjalnie udziału w tym konflikcie, traktując go jako wewnętrzną sprawę Szwecji. Po prowadzonych ze zmiennym szczęściem walkach Zygmunt III musi ostatecznie wyrzec się szwedzkiego tronu (1598). Szwedzki sejm proponuje rządy 4-letniemu wówczas królewiczowi Władysławowi Zygmuntowi. Na warunki – przybycie chłopca do Szwecji i wychowanie go w wierze protestanckiej – absolutnie nie zgadza się Zygmunt III.

Wojny ze Szwecją

Przyczyny
Bezpośrednią przyczyną wybuchu konfliktu polsko–szwedzkiego była sprawa części Inflant – Estonii. Prowincja ta uznała w 1600 r. władzę księcia Karola Sudermańskiego. Zygmunt III w odpowiedzi na to ogłosił jej przyłączenie do Polski. Prawdziwym jednak źródłem konfliktów była rywalizacja obu państw o panowanie na Morzu Bałtyckim. Bałtyk odgrywał olbrzymią rolę w handlu europejskim. To po tym morzu pływały statki wiozące polskie zboże do portów Europy Zachodniej. Gdyby Szwecja zamieniła go w swoje wewnętrzne jezioro, olbrzymie korzyści, jakie przynosiła wymiana handlowa, bogaciłyby ten dość ubogi kraj.

Działania wojenne w Inflantach miały zmienny przebieg. Na ogół wojska polskie zwyciężały w polu, i to nawet znacznie liczniejsze siły szwedzkie. Dobrym przykładem jest tu pokonanie przez hetmana Jana Karola Chodkiewicza króla szwedzkiego Karola IX pod Kircholmem (1605). Chodkiewicz dysponował niespełna 4 tys. żołnierzy, Szwedzi mieli ich ponad 11 tys.

Straty
Ostatecznie Polska utraciła prawie całe Inflanty na północ od rzeki Dźwiny. Handel prowadzony przez Litwę znalazł się pod kontrolą Szwedów, którzy czerpali z niego znaczne zyski. W 1626 r. Szwedzi zajęli Piławę, Elbląg, Malbork, Tczew i Gniew, próbowali zająć Gdańsk. Po licznych starciach zawarto w roku 1629 sześcioletni rozejm w Altmarku. Z wyjątkiem Gdańska, Królewca, Pucka i Libawy wszystkie porty pruskie i inflanckie znalazły się pod panowaniem szwedzkim. Szwedzi zabierali też 3,5 proc. cła z handlu prowadzonego przez Gdańsk. Był to poważny cios dla polskiej gospodarki i znaczne wzmocnienie szwedzkiej.

Wojna z Rosją

Przyczyna: Samozwaniec!
Po śmierci syna cara Iwana IV Groźnego, Fiodora, władzę w Moskwie objął Borys Godunow. Tymczasem w Rzeczypospolitej pojawił się człowiek, który podawał się za carewicza Dymitra, młodszego brata Fiodora. Miał on prawo sięgnąć po tron carski. Pomocy Samozwańcowi w zdobyciu korony (bo tak zaczęto go nazywać w Moskwie) udzielili niektórzy polscy magnaci. Dymitr obiecywał swoim poplecznikom nadanie rozległych dóbr i zdobycie dużych bogactw.

Pod Moskwą
Początkowo Zygmunt III niechętnie patrzył na poczynania Samozwańca, ale pozyskany został obietnicą przyłączenia ziemi smoleńskiej i siewierskiej. Oddziały Dymitra wkroczyły do Rosji i opanowały Moskwę (1605). Dymitr został carem. Rządy jego nie trwały długo: zamordowano go. Władzę objął bojar Wasyl Szujski. Znalazł się jednak nowy pretendent do tronu – Dymitr Samozwaniec II, jakoby cudem ocalały z moskiewskiej rzezi. Zebrał on zwolenników i zaczął oblegać Moskwę. Szujski poszukał wtedy pomocy w Szwecji i zawarł z nią układ wymierzony przeciwko nowemu Samozwańcowi i Polsce.

Na działanie zdecydował się wtedy Zygmunt III. Siły polskie obległy Smoleńsk. Szujski posłał na odsiecz twierdzy wojska rosyjskie i szwedzkie. Zostały one rozbite przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Kłuszynem (1610).

Rosyjscy bojarzy zawarli porozumienie z Żółkiewskim i zdetronizowali Szujskiego, powołując na tron syna Zygmunta III, Władysława. Ceną miało być przejście królewicza na prawosławie i zawarcie pokoju bez zdobyczy terytorialnych dla Polski. Zygmunt III nie zgodził się na taką propozycję: chciał tronu carów dla siebie. Ostatecznie siłom polskim nie udało się opanować na trwałe Moskwy. W roku 1619 w Dywilinie podpisano rozejm, na mocy którego Polska otrzymała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską.

Przeciwko Turcji

W końcu XVI i na początku wieku XVII doszło do pogorszenia stosunków polsko-tureckich. Polscy magnaci urządzali zbrojne wyprawy do Mołdawii, starając się na jej tronie osadzić władców przychylnych Polsce. Jednocześnie Turcja rościła sobie prawo do panowania nad tym krajem. Na ziemie tureckie spadały rabunkowe wyprawy Kozaków, którzy byli poddanymi Polski. Z kolei na tereny południowo-wschodnie Rzeczypospolitej wyprawiały się czambuły tatarskie (Tatarzy krymscy uznawali władzę Turcji), uprowadzając w niewolę ludzi.

Cecora i Chocim
Spalenie w roku 1620 przez Kozaków tureckiej Warny stało się bezpośrednim powodem wybuchu wojny. Pod Cecorą przeważającym siłom tureckim stawił opór hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski (1620). Bitwa zakończyła się klęską. Żółkiewski zginął podczas odwrotu.

W roku następnym nawale tureckiej przeciwstawiły się w twierdzy Chocim wojska polskie dowodzone przez Jana Karola Chodkiewicza. Wyczerpanie obu stron zmusiło je do zawarcia pokoju: Polska miała przeciwdziałać napadom Kozaków, a Turcy powstrzymywać od najazdów Tatarów. Mołdawią mieli rządzić władcy przychylni Polsce.

Nowa stolica

W 1595 r. pożar zniszczył znaczną część zamku wawelskiego. Zygmunt III zdecydował się wtedy przenieść rezydencję królewską znad granicy państwa do bardziej centralnie położonej Warszawy. Z miasta tego bliżej mu było do Szwecji, Gdańska czy na Litwę. Warszawa zresztą już od wielu lat pełniła funkcje miasta stołecznego: tu odbywały się elekcje, tu zbierała się większość sejmów. Na stałe do Zamku Królewskiego król przeprowadził się dopiero w 1611 r.

Czekan Piekarskiego

W roku 1620 Zygmunt III stał się ofiarą zamachu. Niezrównoważony psychicznie szlachcic sandomierski, Michał Piekarski, zaatakował króla, gdy ten wychodził z warszawskiego kościoła, i ranił go czekanem w głowę. Rana okazała się niegroźna, a samego Piekarskiego sąd sejmowy skazał na śmierć. Poddano go torturom i stąd przysłowie: Bredzi jak Piekarski na mękach.

Przeciw władcy

Postępowanie Zygmunta III, który starał się wzmocnić władzę królewską i ograniczyć władzę sejmu, wywołało gwałtowny sprzeciw niektórych magnatów i szlachty. Doszło do rokoszu, czyli zbrojnego wystąpienia niezadowolonych przeciw królowi (1606). Na jego czele stanął Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski. Przeciw królowi występował też Stanisław Stadnicki zwany Diabłem Łańcuckim, znany w całej Polsce awanturnik, który napadał na dobra sąsiadów i kpił sobie z niekorzystnych dla niego wyroków sądowych. Rokoszanie i zwolennicy króla zbierali siły. Doszło do bitwy pod Guzowem, w której zwyciężyli Zygmunta. Ostatecznie w 1609 r. przywódcy rokoszu musieli przeprosić króla.

Płomienny kaznodzieja

Był na dworze króla Zygmunta III człowiek, który przeszedł do narodowej legendy – jezuita i nadworny kaznodzieja monarchy Piotr Skarga. Był zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej i ścisłego sojuszu króla z Kościołem katolickim. W swoim dziele Kazania sejmowe występował przeciwko warcholstwu szlachty, a jednocześnie kreślił przerażające wizje upadku Polski. Po wielu latach dostrzeżono w nim natchnionego proroka, który przewidział załamanie się Rzeczypospolitej.

Portret władcy

Zygmunt III plany polityczne ujawniał tylko bardzo wąskiemu gronu zaufanych. Oskarżano go o upór w dążeniu do osiągnięcia raz postawionych celów. Do monarchy niełatwo było się zbliżyć, bo odgradzał się od poddanych murem etykiety. Choć znał język polski, w prywatnych rozmowach najchętniej posługiwał się językiem niemieckim. Był głęboko wierzący – gdy mógł, słuchał i dwu mszy dziennie. Z całą surowością odprawiał praktyki pokutne, m.in. biczował się. Wysuwano przeciw niemu zarzuty, że otacza się jezuitami, a na najwyższe godności w państwie mianuje katolików, pomijając protestantów.

Chętnie grał w piłkę, na klawesynie oraz śpiewał. W wolnych chwilach malował i zajmował się rzemiosłem artystycznym, głównie złotnictwem. Spod jego ręki wychodziły medaliony, monstrancje, kielichy. Szlachta polska nie miała zrozumienia dla tej pasji króla. Dla niej było to zajęcie godne rzemieślnika, a nie monarchy.

Trudna ocena

Postać Zygmunta III Wazy budzi liczne kontrowersje. Twierdzi się, że dochodząc swych praw dynastycznych, wplątał Polskę w konflikt ze Szwecją. Wojny z tym krajem były jednak prawdopodobnie nieuniknione, gdyż Szwedzi chcieli panować na Bałtyku i zagarnąć Inflanty. Krótkie utrzymanie się w Moskwie było spowodowane m.in. niewystarczającymi siłami, jakie przeznaczyła Polska do podporządkowania sobie tego kraju. Kończący ten etap walk z Moskwą pokój w Dywilinie przyniósł Rzeczypospolitej znaczne nabytki terytorialne. Wojen z Turcją pewnie też nie dałoby się uniknąć. Na pewno długotrwałe wojny wyczerpały Polskę.

 

Datownik

1587 – jednoczesna elekcja Zygmunta Wazy i arcyksięcia Maksymiliana
1588 – bitwa pod Byczyną
1592

• ślub z Anną Austriaczką
• Zygmunt królem Szwecji
• narodziny Władysława IV

1596 – przeniesienie stolicy do Warszawy
1598 – pozbawienie Zygmunta tronu w Szwecji
1600 – początek długiej wojny ze Szwecją
1605

• bitwa pod Kircholmem
• ślub z Konstancją

1609 – narodziny Jana Kazimierza
1610 – bitwa pod Kłuszynem
1611 – zdobycie Smoleńska
1617-1618 – wyprawa na Moskwę
1620 – bitwa pod Cecorą
1621

• bitwa pod Chocimiem
• pokój z Turcją

1627 – bitwa pod Oliwą
1629 – rozejm ze Szwecją
1632 – śmierć Zygmunta III Wazy