Dane personalne

  • Imię: Zygmunt
  • Przydomek: Stary (nadany, by nie pomylić starego króla z jego młodym synem)
  • Personalia rodziców: Kazimierz Jagiellończyk i Elżbieta Habsburżanka
  • Data urodzin: 1 stycznia 1467 r.
  • Wykształcenie: wychowywany i nauczany przez Jana Długosza, obeznany w historii i prawie
  • Stan cywilny: dwukrotnie żonaty
    • 1. Z Barbarą z węgierskiego rodu Zapolya (młodszą od niego o 28 lat. Stanowili małżeństwo bardzo udane. Mieli dwie córki Jadwigę – ur. w 1513 r. i Annę – ur. w 1515 r. Niedługo po drugim porodzie królowa i córka zmarły).
    • 2. Z włoską księżniczką Boną Sforzą.
  • Dzieci: Jadwiga, Zofia, Izabela, Zygmunt August, Anna, Katarzyna
  • Zawód: w młodości dyplomata, potem wielki książę litewski (od 20 października 1506 r.), a w końcu król Polski
  • Koronowany: 24 stycznia 1507 r.
  • Zmarł: 1 kwietnia 1548.

A na świecie:

  • W Anglii rządzi Henryk VIII (1509-1547)
  • We Francji rządzi Franciszek I (1515-1547)
  • W Niemczech Marcin Luter zaczyna reformację (1517)
  • Ferdynand Magellan opływa świat dookoła (1519-1521)

 

Wykształcony monarcha

Zygmunt Stary był uczniem wybitnego polskiego historyka Jana Długosza i humanisty Filipa Kallimacha. Posiadał dużą wiedzę z zakresu historii i prawa. Już jako dorosły mężczyzna przebywał na dworze najstarszego brata Władysława w Budzie, stolicy Węgier. Tam zetknął się z prądami humanizmu i zapoznał z architekturą renesansu, którą później przeszczepiał na grunt polski.

Korespondencja z filozofem

Zygmunt I umiał dbać o swój wizerunek i popularność. Korespondował z Erazmem z Rotterdamu, sławnym filozofem i jednym z czołowych humanistów epoki odrodzenia. Erazm w swoich listach chwalił mądrość i cnoty polskiego władcy, co budowało pozytywny wizerunek naszego króla we wpływowych środowiskach Europy.

Zygmunt Stary – przeciw reformacji

W 1520 r. król wydał pierwszy edykt, czyli rozporządzenie, skierowany przeciwko wyznawcom protestantyzmu. Groził im wygnaniem i konfiskatą dóbr. Edykty takie powtarzał potem wielokrotnie, choć niezbyt skrupulatnie ich przestrzegał. Polacy wyjeżdżali więc do Niemiec – ogniska reformacji, przywozili stamtąd książki i inne publikacje propagujące, jak to wtedy określano, „nowinki” religijne.

Wspaniała kondycja

Spośród synów Kazimierza Jagiellończyka cieszył się najlepszym zdrowiem. Z łatwością łamał podkowy i rozdzierał talię kart. Wygląd miał majestatyczny, choć nie przywiązywał zbytniej wagi do stroju. Dopiero pod koniec życia miał kłopoty ze słuchem i stał się ociężały.

Dwóch królów

Przez niemal 20 lat Rzeczpospolitą rządziło w XVI w. dwóch królów: ojciec i syn, czyli Zygmunt Stary i Zygmunt August! W ten sposób rodzice Zygmunta Augusta chcieli zapewnić mu władzę w Rzeczpospolitej. Zygmunt August został koronowany jako dziecko. Aby obaj królowie nie mylili się obywatelom, starszemu nadano przydomek Stary.

Włoszka na tronie

Drugą żoną Zygmunta I była Bona Sforza, córka księcia Mediolanu i Izabeli Aragońskiej. Ta starannie wykształcona i piękna Włoszka przybyła do Polski w 1518 r. Ambitna i stanowcza nie zamierzała być tylko żoną króla i trzymać się z dala od polityki. Niechętna Habsburgom inspirowała poczynania, które miały osłabić ich wpływy. Tworzyła swoje własne stronnictwo, którego cele były nieraz sprzeczne z dążeniami króla. Nie do takich królowych Polacy byli przyzwyczajeni. Toteż szlachta nie darzyła jej sympatią i posądzała o wywieranie zbyt dużego wpływu na władcę. Istotnie, pod koniec życia Zygmunta, kiedy monarcha był już naprawdę stary, młodsza (ur. 1494 r.) i pełna werwy małżonka mogła przeprowadzać swoje zamiary. Polskich i litewskich możnowładców szczególnie złościło to, że Bona potrafiła odzyskać olbrzymie nieraz tereny, które bezprawnie przeszły w ręce wielkich rodów. Sforza po ich przejęciu wprowadzała gospodarkę, której celem było uzyskanie jak największych dochodów. Nie przeznaczono ich jednak na wzmocnienie państwa czy pozycji króla – wędrowały do kieszeni Bony. Z czasem jej mazowiecka fortuna obejmowała ponad 30 miast (w tym Warszawę) i ponad 200 wsi, kilkadziesiąt folwarków i kilkaset młynów.

Polityka wewnętrzna

Długo czekał Zygmunt na koronę królewską. Dopiero śmierć brata Aleksandra w 1506 r. utorowała mu drogę do tronu w Polsce i na Litwie. Zasiadł na nim w wieku lat 40 i panował prawie 42 lata. Były to czasy, które przeszły do legendy jako „złote lata” – okres świetności i chwały Polski.

Choć niemało miał nowy monarcha problemów do rozwiązania – i w kraju, i za granicą. Zastał przede wszystkim… pustki w skarbie. A wiadomo – brak pieniędzy to kłopoty i w gospodarce, i na polu wojennym. Udało mu się jednak wygospodarować nieco funduszy na zorganizowanie tzw. obrony potocznej – niewielkie oddziały stałego wojska mogły strzec Podola przed najazdami czambułów tatarskich.

Swoją politykę Zygmunt I opierał na magnackim senacie. Nawet nazywano go „senatorskim królem”. Ale z takiej komitywy króla z rodami magnackimi Tarnowskich, Tęczyńskich, Szydłowieckich i innych nie byli zadowoleni zwykli szlachcice. W 1537 r. pod Lwowem podjęli nawet przeciw królowi rokosz. Zebrana na wyprawę przeciw Mołdawii szlachta przedstawiła królowi swoje żądania, m.in. zaniechania skupu dóbr przez Bonę, uporządkowania skarbu, poszanowania praw i przywilejów szlacheckich. Zamiast wyruszyć na wojnę łupiła okoliczne wsie… z kur. (stąd pogardliwa nazwa wydarzenia, którą nadali magnaci).

Polityka zewnętrzna

Zakon – wojna i hołd pruski
Chociaż po traktacie toruńskim z 1466 r. zakon krzyżacki musiał oddać Polsce Pomorze Gdańskie i Warmię (Prusy Królewskie), a wschodnia część jego ziem stała się lennem Polski, to jednak wielcy mistrzowie zakonu, ciesząc się opieką cesarzy niemieckich, odmawiali hołdu Zygmuntowi I. Chcieli oni zrzucić zależność lenną, a nawet odzyskać utracone ziemie. Wielki mistrz Albrecht Hohenzollern próbował zbudować koalicję przeciwko Polsce, w której uczestniczyliby zakon, cesarz niemiecki i Moskwa. Działania wojenne w Prusach w 1520 r. toczyły się ze zmiennym szczęściem. Albrecht, zachęcany przez samego Marcina Lutra, postanowił przejść na luteranizm, przeprowadzić sekularyzację (zeświecczenie) zakonu i zakończyć konflikt z Polską. 10 kwietnia 1525 r. na rynku w Krakowie Albrecht złożył Zygmuntowi hołd, już jako książę lenny w Prusach.

Moskwa – aż trzy wojny!
W pierwszej połowie XVI w. Litwa prowadziła trzy wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim w latach:

  • 1507-1508,
  • 1512 -1522,
  • 1534-1537.

W 1514 r. utracono Smoleńsk, którego nie udało się odzyskać mimo wielkiego zwycięstwa pod Orszą w tym samym roku. W 1535 r. zdobyto jednak Homel.

Turcja
W 1526 r. Ludwik Jagiellończyk – król Czech i Węgier – zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Zygmunt Stary nie postarał się, by objąć po nim spadek. Oba kraje dostały się w orbitę wpływów Habsburgów, którzy musieli teraz stawiać czoło potędze Turcji. W 1533 r. Polska zawarła natomiast traktat z Turcją, gwarantujący wzajemną przyjaźń i nietykalność.

Mołdawia
Kraj ten lawirował między trzema potężnymi sąsiadami – Turcją, Polską i Węgrami, a jego władcy najeżdżali od czasu do czasu południowe ziemie Polski. W 1531 r. hetman Jan Tarnowski pobił wojska mołdawskie pod Obertynem, co przyniosło czasowe uspokojenie tego sąsiada.

Wcielenie Mazowsza
Mazowsze było do czasów Zygmunta I księstwem lennym. Wymieranie rządzących tam książąt z rodziny Piastów umożliwiło królowi włączenie go w 1526 r. do Polski. Olbrzymie dobra na Mazowszu zgromadziła druga żona króla Zygmunta, Bona Sforza.

Przeciw Tatarom
Stała obrona południowo-wschodnich granic powierzona została wojsku zaciężnemu złożonemu z 2 – 3 tysięcy żołnierzy. Siły takie wystarczały do odpierania niewielkich oddziałów tatarskich najeżdżających Polskę w poszukiwaniu jeńców, których sprzedawano potem jako niewolników do Turcji. Władcę Tatarów krymskich – chana powstrzymywano od najazdów, w których mogłyby wziąć udział wielkie siły, pieniędzmi i podarkami.

 

Uwaga! Sławni ludzie!

W czasach Zygmunta I Starego żyli:

  • Mikołaj Kopernik
  • Mikołaj Rej
  • Jan Kochanowski
  • Błazen Stańczyk

Był na dworze króla Zygmunta Starego człowiek, który przeszedł do narodowej legendy. To błazen Stańczyk. Utrwalił go Jan Matejko na wielu płótnach, m.in. na obrazie Hołd pruski. Zadumana twarz wesołka wyraża niewiarę w szczerość intencji Albrechta Hohenzollerna podporządkowującego się władzy króla Zygmunta. W Stańczyku widziano nie tylko autora dowcipnych powiedzonek godzących nieraz i w osobę króla, i królowej Bony, ale także człowieka mądrego i przewidującego.

Najważniejsze sukcesy 42-letniego panowania Zygmunta I:

  • Zhołdowanie Prus.
  • Przyłączenie Mazowsza do Polski.
  • Pokój z Turcją i unikanie kosztownych konfliktów z tym mocarstwem.
  • Przebudowa zamku wawelskiego zgodnie z kanonami sztuki renesans.

 

Datownik

1467 – urodził się Zygmunt Stary
1498 – Zygmunt księciem głogowskim
1501 – Zygmunt księciem opawskim
1504 – Zygmunt namiestnikiem Śląska i Łużyc
1507 – koronacja Zygmunta na króla polskiego (24 I)
1507-1508 – wojna Litwy z Moskwą
1512 – ślub z Barbarą Zapolyą
1512-1522 – wojna Litwy z Moskwą
1514 – utrata Smoleńska, bitwa pod Orszą
1515 – układ z Habsburgami w Wiedniu
1518 – ślub z Boną Sforzą
1519 – wojna z zakonem krzyżackim
1520 – narodziny syna Zygmunta Augusta
1521 – rozejm z Krzyżakami
1525 – Hołd pruski
1526 – wcielenie Mazowsza do Polski
1530 – koronacja Zygmunta Augusta (20 II)
1531 – bitwa pod Obertynem (22 VIII)
1533 – pokój wieczysty z Turcją
1534-1537 – wojna Litwy z Moskwą
1537 – wojna kokosza (VIII-IX)
1544 – objęcie przez Zygmunta Augusta rządów na Litwie
1548 – śmierć Zygmunta Starego

Słowniczek

Sekularyzacja państwa zakonnego = przekształcenie go w świeckie księstwo – lenno Polski, przy zapewnieniu mu dziedzicznego tronu.

Rokosz – rodzaj powstania przeciw królowi.

Reformacja – ruch religijno-społeczny zapoczątkowany w Niemczech w 1517 r. przez wystąpienie Marcina Lutra, który ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko papieżowi. Zaprotestował w ten sposób przeciw nadużyciom w Kościele. Ruch reformacyjny objął m.in.: Niemcy, państwa skandynawskie, Francję, Anglię, Niderlandy, Szwajcarię. Doprowadził do utworzenia Kościołów protestanckich, które nie uznawały władzy papieża.