Jak zabrać się do analizy utworu literackiego?
Określić motyw centralny utworu
Motyw centralny może być dobrym punktem wyjścia do analizy i interpretacji. Wiadomo bowiem, że utwór poetycki jest wypowiedzią w jakiejś sprawie inną niż wszystkie, inaczej zbudowaną, oryginalną. Spraw godnych poezji są miliony – wyjdźmy więc od tego, która z nich przypadła wam w udziale. Tytuł wiersza może, ale nie musi być wskazówką w ustaleniu motywu centralnego. Może się zdarzyć, że tematów będzie kilka, zwłaszcza przy dłuższych utworach. Mogą mieć konkretne źródło literackie jak Biblia, mitologia itp. Wówczas oczywiście należy takie źródło podać. Temat może być też ogólniejszy – poezja, miłość, władza, uroda pejzażu, walka itd., itd. Jak się domyślacie – wybór jest przebogaty.
Zapytaj – czym jest utwór
Popatrz na niego całościowo. Mówiąc, czym jest, określisz dwie sprawy: gatunek, jeśli jest konkretny i rodzaj poetyckiej wypowiedzi. Jeśli chodzi o gatunek, powinieneś umieć rozpoznać: sonet, hymn, rapsod, bajkę, fraszkę.
Można zamiast,,wiersz” używać właśnie nazwy gatunku, terminu liryk, utwór poetycki.
Czym jeszcze jest wiersz?
Może być: wyznaniem lub opisem, obrazem poetyckim, pytaniem, dyskursem, dialogiem, refleksją, poetyckim credo, wyrazem – nadziei, bólu, przestrogą, żartem, panoramą, apelem, apostrofą, wezwaniem, scenką udramatyzowaną, listem poetyckim, autoanalizą, wizją, hołdem, wspomnieniem. Czym jeszcze? Jeszcze kilkunastoma rodzajami wypowiedzi. Wystarczy przeczytać wiersz, aby rozpoznać tę właściwą.
Określ rodzaj podmiotu lirycznego i sytuację liryczną
To bardzo ważne. Ponieważ podmiot liryczny jest z reguły dominantą kompozycyjną wiersza (tzn. tym elementem, który organizuje całość) i od jego konstrukcji zależy także sytuacja liryczna. Uściślijmy na wszelki wypadek oba terminy oraz ich rodzaje.
Podmiot liryczny – to głos mówiący, osoba wypowiadająca się w utworze poetyckim. Uwaga! Podmiot liryczny nie równa się autorowi wiersza! Owszem, poeta może wypowiadać się we własnym imieniu, ale nie musi. Nie można automatycznie utożsamiać tych osób, bo to najczęściej prowadzi do błędu! Najbardziej wyśmiany taki błąd dotyczy fraszki Jana Kochanowskiego Na lipę, która zaczyna się: Gościu siądź pod mym liściem… Uparci uczniowie, którzy chcą widzieć podmiot w Kochanowskim twierdzą, że zacny poeta siedzi na drzewie i stamtąd głosi fraszkę… Niestety – tu podmiotem jest lipa, a wieszcz dokonał antropomorfizacji, czyli uosobienia drzewa.
Jaki może być podmiot liryczny?
- Podmiot = autor (poeta wypowiada się w swoim imieniu)
- Podmiot ≠ autor (liryka roli – mówi ktoś, z kim autor wcale się nie utożsamia. Inaczej liryka aktora)
- Podmiot ≠ autorowi, ale jest jego rzecznikiem. (Liryka maski, sytuacja gdy, poeta konstruuje bohatera mówiącego, lecz właściwie nakłada maskę, bo ten ktoś przekazuje jego poglądy)
- Podmiot zbiorowy (utwór jest wypowiedzią całej zbiorowości, jest to cechą hymnów)
- Kilka podmiotów (np. w utworach dialogowych różne partie wiersza mogą wypowiadać różne osoby).
Definiując podmiot – określ od razu sytuację liryczną!
Wiemy już, że w utworze ktoś coś mówi. Znając podmiot, wiemy kto. Pytamy więc: w jakiej sytuacji? Czy to jest opis, scenka czy wyznanie? W ten sposób określamy rzecz ważną dla analizy – mianowicie rodzaj liryki. Czy jest to liryka bezpośrednia czy pośrednia?
- Liryka bezpośrednia – wtedy, gdy podmiot wypowiada się bezpośrednio, w 1 osobie, przekazuje swoje wyznania, uczucia wprost do odbiorcy (zwana też liryką osobistą).
- Liryka pośrednia – gdy obserwujemy trzecioosobową relację, opis, scenę, dialog itp. Tu podmiot liryczny nie występuje w 1 osobie, tak jakby prawdziwe,,ja liryczne” ukryto. Możliwości użycia liryki pośredniej jest kilka – oto czasem liryka maski (podmiot nie jest tożsamy z autorem, lecz jest jego maską, wypowiada jego myśli), liryka aktora (podmiot zupełnie samodzielny, nie utożsamiany z poetą), liryka podmiotu zbiorowego. Liryka pośrednia jest zwykle sytuacyjna – tzn. posiada fabułę, opis przestrzeni, może być dialogiem, a więc przypominać minidramat. Liryka bezpośrednia najczęściej będzie liryką wyznania.
Co wtedy, jeśli podmiot przemawia w 2 osobie?
Mamy do czynienia z liryką inwokacyjną (apostrofą).
Jak przemawiają podmioty?
Wypowiedź może przybrać formę monologu, dialogu, narracji (opisu).
Czy możemy określić rodzaj liryki ze względu na tematykę utworu, nie konstrukcję wypowiedzi?
Tak – sprawdzamy i mówimy, że jest to liryka:
- miłosna,
- religijna,
- filozoficzno-refleksyjna,
- patriotyczna,
- agitacyjna,
- biesiadna (ludyczna).
W chwili, gdy określiłeś rodzaj liryki i podmiotu, zbadałeś, czym jest utwór i jaki posiada centralny motyw – ustaliłeś najważniejsze sprawy w analizie utworu. Teraz można będzie zajrzeć w głąb utworu, zanurzyć się w jego materii. Przedtem przydać się może analiza kilku przykładów.
Analiza utworu literackiego – praca nad tekstem
Tytuł i części
Jeśli wiersz został obdarzony tytułem – nie można tego faktu zlekceważyć.
Tytuł jest integralną częścią wiersza. Poza tym może udzielić nam cennych do interpretacji wskazówek. Ujawnia czasem motyw centralny, temat lub osobę wokół której rozwija się refleksja (np. Hamlet, Do polityka, Naród, Sen, Campo di Fiori, Noc sierpniowa itd.). Podaje czasem gatunek, który reprezentuje lub chce naśladować czy parodiować: Tren Fortynbrasa, Traktat moralny, Oda do turpistów, Ballada o rzece, Testament mój. Jeśli tak – moment uwagi i notatkę należy poświęcić tytułowi.
Następnie sprawdzić jak prezentuje się nasz utwór, jeśli chodzi o jego podział.
Wiadomo, że może dzielić się na regularne strofy, na części nieregularne, może też graficznie wyglądać na całość niepodzielną. Nie znaczy to, że nie wyróżnimy wewnątrz różnych części utworu: mogą zmieniać się przywoływane obrazy, podmioty wypowiedzi a nawet tonacja utworu – refleksja może przechodzić w ekspresywny manifest, monolog w dialog, opis w wyznanie itd. Podział taki nie musi, choć może pokrywać się z graficznym podziałem na strofy. Jeśli zauważamy równoległość takiego podziału – możemy prowadzić analizę utworu wg strof. Jeśli nie ma strof lub analogii podziałów – daj pierwszeństwo podziałowi znaczeniowemu, merytorycznemu. Przegląd scen i obrazów szybciej doprowadzi cię do istoty utworu niż jego podział graficzny.
Badanie kolejnych części wiersza
Czy to będą strofy, obrazy, pełne zdania czy inne człony, jakie wyróżnimy – należy kolejno je zbadać. Załóżmy, że wyodrębnia się wyraźnie pierwsza, czterowersowa strofka.
Co badamy?
- Warstwę fonetyczną (operacja dźwiękiem);
- Warstwę leksykalną (dobór słownictwa);
- Warstwę składniową (jak budowane są zdania utworu);
- Warstwę morfologiczną (odmianę wyrazów, wykorzystane zabiegi słowotwórcze).
warstwa fonetyczna
- rym
- rytm
- onomatopeja
- eufonia
- aliteracja
warstwa leksykalna
- archaizmy
- neologizmy
- zdrobnienia
- zgrubienia
- poetyzmy
warstwa składniowa
- powtórzenie
- refren
- inwokacja
- apostrofa
- porównanie
- elipsa
- inwersja
figury stylistyczne
- epitety
- porównanie
- kontrast
- reminiscencja
- alegoria
- metafora
Dopiero w tych warstwach odnajdujemy porównania, epitety, metafory, onomatopeje. Tyle że należą one do różnych grup, i dlatego, aby je uporządkować oraz określić tok pracy, warto badać kolejne warstwy. Co możemy znaleźć?
Metafora jest bardzo ważnym chwytem poetyckim, stosowanym od wieków po współczesność. Są oczywiście utwory, w których autor odrzuca metaforę, na przykład dlatego, że za lepszy środek wyrazu uznaje prostotę wypowiedzi, wprowadzenie mowy zwykłej do poezji. Tak dzieje się w przypadku wielu wierszy Tadeusza Różewicza. W większości przypadków warto jednak poszukać metafory. Inna jej nazwa to przenośnia, lepiej może uzmysławia istotę tej figury. Otóż metafora przenosi znaczenia, cechy danego zjawiska, przedmiotu na inne, na zasadzie jakiegoś skojarzenia czy podobieństwa cech. Czyni to w sposób mniej bezpośredni niż porównanie, ale niektórzy zwą przenośnię „skróconym porównaniem”. Bo oto zamiast powiedzieć wątroba jak łyse góry powiada Herbert: łyse góry wątroby i mamy do czynienia z uderzającą metaforą.
Rodzaje metafor:
• personifikacja,
• animizacja,
• oksymoron,
• metonimia,
• hiperbola,
• peryfraza,
• symbol,
• alegoria.
Onomatopeja – to wyraz dźwiękonaśladowczy, oddaje dźwięk lub jest czasownikiem oddającym dźwięk (świszczeć, wyć itp.).
Eufonia – także zestaw dźwięków, ale celowy. Taki dobór, który jest artystycznym zamierzeniem – np. w wierszu Tuwima pt. Ptasie radio.
Aliteracja – to zabieg rozpoczynania wyrazów od tych samych głosek lub zbitek głosek.
Anafora i epifora to dwa rodzaje powtórzenia. Pierwsze gdy występuje na początku wersów, drugie, gdy na końcu. Rodzajem powtórzenia jest też refren.
Elipsa – to zdanie skrócone, z którego usunięto część, dla odczytania ważny staje się kontekst.
Inwersja – przestawny szyk zdania (lubiany w baroku).
Poetyzm – wyraz pochodzący ze stylu artystycznego, w mowie potocznej nie stosowany: kwiecie, błonie itp.
Porównanie – opiera się na podobieństwie cech, zestawia ze sobą przedmioty lub zjawiska, przy użyciu słów: jak, jakoby, niby: dłonie (…) jak strącone gniazda (Herbert). Pamiętać wypada o porównaniu homeryckim, którego cechą jest obszerne rozbudowanie jednego członu – nawet do całej scenki fabularnej.
Paralelizmy – to też powtórzenia, analogie, ale np. w budowie nagromadzonych zdań, pewna równoległość wypowiedzi.
Metonimia – zamiennia, słowo zastępujące inne, np. oglądam Rubensa (a nie płótna Rubensa).
Hiperbola – wyolbrzymienie cechy, stanu, uczucia.
Alegoria jest szczególnym rodzajem przenośni, właściwie szczególnym rodzajem symbolu: utrwalonym w świadomości i kulturze, rozpoznawalnym i czytelnym dla całych społeczności.
Rym – to zabieg fonetyczny! Polega na powtórzeniu wyrazów o analogicznym brzmieniu i w rezultacie daje efekt dźwiękowy. Może być: przeplatany (a,b,a,b), okalający (a,b,b,a), parzysty (a,a,b,b). Może być męski (jednosylabowy): tom-grom, lub żeński (wielosylabowe wyrazy, akcent pada na przedostatnią sylabę).
Jeśli w wierszu nie ma rymów – to wiersz biały. Jeśli w wierszu nie ma żadnych rygorów systemowych (interpunkcji, zgodności sylab czy akcentów) – to wiersz wolny.
W poezji współczesnej często mamy do czynienia z wierszem wolnym, należy zatem zwrócić uwagę na czym polega organizacja wiersza, jak rozmieszczone są wielkie i małe litery, co dzieje się ze znakami przestankowymi.
Uwaga!
Nie musisz znaleźć w analizowanej strofie wszystkich powyższych tropów stylistycznych. Z całą pewnością nie znajdą się tam wszystkie razem. Nie musisz też pisać: „warstwa fonetyczna – brak zabiegów, neologizmy – nie ma” itp. Zadanie twoje jest odwrotne: musisz wyszukać i wskazać te chwyty, które zostały w utworze użyte, jak zostały użyte, i po co, z jakim skutkiem…
Tu zaś wkraczasz w interpretację utworu.
Interpretacja
Czy powinna następować po analizie? Uważam, że raczej powinna rozwijać się równolegle. Nie są to bowiem rozdzielne, obce sobie sfery wiersza, lecz płaszczyzny absolutnie zrośnięte. Przecież jeśli powstał wspaniały utwór poetycki i my go odczytujemy – to coś bardzo ważnego stało się w języku, literaturze i kulturze. Poeta tak dobrał słowa i takich użył środków, że w sposób jedyny i niepowtarzalny przekazał odbiorcy piękno, morał, prawdę czy wzruszenie. Odbiorca odczytał przesłanie – więc posługuje się tym samym kodem. Po to chyba jest poezja. Przecież to, że góra jest piękna a zbrodnia grzeszna możemy w zwykłej mowie powiedzieć tysiąc razy tak samo i to samo. W poezji – tylko raz w ten właśnie sposób. A zatem dobór środków poetyckich spełnia istotną funkcję, analiza prowadzi do pełnej interpretacji, metafora nie tylko dowodzi talentu i bystrości poety, ona prowadzi naszą myśl ku przesłaniu.
Zobacz: