Czym jest analiza i interpretacja wiersza?

Czym jest analiza wiersza?

Jest to właściwie badanie i opis kompozycji utworu – elementów struktury, jaką przecież jest każdy wiersz. Jest to więc opis „formalny”:

• tu musimy odkryć zasady kompozycji,
• rozpoznać i omówić podmiot liryczny,
• wskazać zabiegi poetyckie,
• określić centralny motyw utworu, sytuację liryczną itd.

W ten sposób obracamy się w sferze poetyki i niezbędne są nam podstawowe wiadomości z tego zakresu. Przecież koniecznie trzeba będzie rozpoznać metafory i epitety, operować odpowiednią terminologią i nie mylić podmiotu literackiego z bohaterem lub autorem wiersza. Wszystko to po to, aby odkryć, jak zbudowany jest wiersz i udowodnić, że potrafimy analizować jego konstrukcję.

 

Czym jest interpretacja utworu poetyckiego?

To dalsze badanie, które powinno odpowiedzieć na pytania:

• Czemu służyła taka właśnie konstrukcja, taki właśnie dobór i układ środków stylistycznych?
• Jaki sens, zbiór znaczeń z nich wynika?
• Jaki efekt osiągnął poeta, jak odczytuje go odbiorca.
• Jak mieści się w całym kontekście historii, biografii autora, kultury i filozofii?

Do tego – jak widać – nie wystarczy znajomość chwytów formalnych. Potrzebne będzie oczytanie, wiedza historycznoliteracka, pewna wrażliwość i intuicja, obycie w dorobku kultury i sztuki, a także – sztuka logicznego myślenia.

Wg słowników:

• Analiza dzieła literackiego – to działania badawcze zmierzające do ustalenia, z jakich elementów i w jaki sposób zbudowany jest utwór literacki.
  (Słownik terminów literackich)

• Interpretacja – działanie badawcze zmierzające do wydobycia i wyjaśnienia sensu danego zjawiska, w szczególności poprzez określenie miejsca owego zjawiska w jakiejś całości wyższego rzędu.
  (Słownik terminów literackich)

• Analiza i interpretacja dzieła literackiego stanowią zespół zabiegów, które w sumie prowadzą do aktu zwanego poznaniem artystycznego utworu zwerbalizowanego.
  (Jan Trzynadlowski, Sztuka słowa i obrazu)

Uwaga!
Analiza i interpretacja są ściśle ze sobą związane i nie powinny w zasadzie występować jako polecenia oderwanych czynności. Właściwie nawet w toku pracy powinno się prowadzić równoległe postępowanie badawcze struktury i znaczeń utworu. Podział na część analizy, a potem interpretacji jest prostszy, lecz mniej efektowny. Wówczas praca nad utworem literackim staje się bogatsza i przyjemniejsza – jest zarazem analizą uczonego, który potrafi wszelkie części wyróżnić i nazwać, jest też swoistym śledztwem, złamaniem szyfru, dotarciem do tajemnicy sztuki.

 

Jaką podstawową wiedzę należy mieć, aby przystąpić do analizy wiersza?

Na pewno potrzebne będą:

• Umiejętność odszukania i określenia podmiotu lirycznego – i określenia typu liryki, a także adresata wypowiedzi poetyckiej

• Znajomość cech podstawowych gatunków lirycznych, takich jak: sonet, fraszka, hymn, oda, pieśń, elegia.

• Umiejętność analizowania struktury wiersza. Czasem jest to łatwe, bo autor wyraźnie podzielił wiersz na części, np. strofy lub kolejne obrazy.

• Niekiedy konieczna jest głębsza analiza, np. czasu, miejsca pojawiania się podmiotu mówiącego czy jego przemian.

• Znajomość środków stylistycznych i ich funkcji, umiejętność odszukania ich w tekście.

• Poza znajomością podstaw teorii literatury potrzebna jest jeszcze umiejętność osadzenia utworu w odpowiednim kontekście – czyli wiedza o epoce, autorze, kierunkach filozoficznych i artystycznych, istotnych w trakcie interpretacji dzieł literackich.

Pięć ważnych porad

• Interpretuj i analizuj równolegle. Nie rozdzielaj tych czynności, bo mają się one uzupełniać nawzajem.
• Twój cel to znaleźć sens – potem odpowiedzieć, jak poeta sprzedał to światu.
• Nie pomijaj drobiazgów, takich jak tytuł, motto, dedykacja. Zemszczą się!
• Nie pomijaj tego, co wiesz o autorze, nurcie i epoce. Odwdzięczą się!
• Nie pomijaj siebie – to, co Ty czujesz, jest ważne. Sprawdź tylko, czy możesz to udowodnić, odwołując się do tekstu.

Czym jest analiza porównawcza utworów poetyckich?

Jest równoległym badaniem dwóch zestawionych utworów, takim, w którym oprócz analizy danego dzieła dokonujemy porównania obu utworów na różnych poziomach. W ten sposób znajdujemy się w kręgu komparatystyki (nauki zajmującej się porównywaniem tendencji, dzieł, teorii itp.). Analiza porównawcza powinna mieć jakiś cel, badacz powinien dążyć do wykazania różnic, podobieństw, do zestawienia wniosków płynących z porównania wierszy. Czy to ma sens? Owszem, jeśli uświadomimy sobie, że żadne dzieło ludzkie nie istnieje w próżni, nie jest samotne lub wzięło się znikąd! Każde funkcjonuje w przebogatym kontekście kultury i tradycji literackiej. Każde prowadzi dialog – z przeszłością, ze współczesnością, z tym, co już powiedziano w danej sprawie, nawet z biografią własnego autora.

Badając dwa wiersze wykryjcie ich dialog – ich polemikę lub zgodność, będzie to dobry cel analizy porównawczej. Wskażcie punkty rozbieżne, partie dwugłosu, spróbujcie zapytać, dlaczego zaistniały.

Czy porównywać zwrotki lub wersy?

Nie, nie polecamy takiej metody. Raczej należałoby porównać:

• sytuację liryczną i konstrukcję podmiotu lirycznego
• centralny motyw (temat)
• okoliczności powstania
• gatunek
• obraz świata (obrazy) zawarte w utworze, tytuły i kolejne partie (tu mogą być wersy, strofy, kolejne całościowe wypowiedzi, które możemy wyodrębnić).

Wówczas wykryjemy opozycje i analogie, a oprócz porównania wierszy, możemy pokusić się o zbadanie tego zbioru znaczeń, który rodzi się na styku rozmowy utworów. Przecież oprócz nich jesteśmy jeszcze my – i cała olbrzymia kultura ludzkości. Poza tym – nie zestawiono nam przypadkowych wierszy – zapewne coś je łączy i zapewne z tego zderzenia może rodzić się nowa mądrość. Odkrycie jej – to najciekawsza rzecz w całej tej pracy.

 

Zabieramy się do analizy wiersza

Ważne drobiazgi

Tytuł, dopisek, dedykacja mogą mieć znaczenie dla odczytania utworu.

• Często informują o gatunku – oto Sonet XX albo Pieśń V, albo Tren Fortynbrasa. Przy analizie rzecz nie do pominięcia.
• Z tytułu bardzo często wyczytamy adresata (Do Laury) albo zamiar autorski – Testament mój. Czy można napisać prawdę o takim tekście, pomijając taki szczegół?

Postępuj podobnie jak przy samej interpretacji, ale dodaj analizę.

• Określ główny temat – dominantę kompozycyjną.
• Napisz, co mówi podmiot – określ podmiot liryczny i sytuację liryczną.
• Opisujesz nastrój – zapytaj, sprawdź, za pomocą jakich środków poeta go osiągnął.
• Strofa po strofie – wyłuskujesz znaczenia – szukaj chwytów poetyckich.
• Widzisz kontekst, nawiązania do innego tekstu kultury – zadaj sobie pytanie – w jaki sposób został zorganizowany.

To bardzo proste – niech za pytaniem „co?” zawsze podąża pytanie „jak?”. W ten sposób dokonujesz analizy i interpretacji za jednym zamachem. Oczywiście – niezbędna będzie podstawowa wiedza z zakresu poetyki. Trzeba umieć określić podmiot liryczny, typ liryki, rozpoznać środki stylistyczne.

Bardzo ważne – określ typ liryki

• Kto mówi w wierszu?
  To bezwzględnie pierwsze pytanie, które trzeba zadać, zabierając się i do analizy, i do interpretacji.

• Jak mówi? Jak się ujawnia?
  Wystarczy sprawdzić, w której osobie w wypowiada się podmiot liryczny.

• Czy bezpośrednio we własnym imieniu, czy ukrywa się w trzeciej osobie?
  To pytanie drugie. Odpowiedź da wynik.

Typy liryki

• bezpośrednia (podmiot występuje w 1. osobie lp.)
  • liryka osobista
  • liryka roli
  • liryka maski

• pośrednia (podmiot w 3. osobie lp.)
  • liryka opisowa
  • liryka sytuacyjna

• inwokacyjna (podmiot w 2. osobie lp.)

• podmiotu zbiorowego (podmiot w 3. osobie lm.)

Podmiot liryczny

• TO GŁOS MÓWIĄCY W WIERSZU!
• TO NIE POETA!
• TO NAJWAŻNIEJSZY ­ELEMENT KONSTRUKCJI UTWORU LIRYCZNEGO!

Podmiot liryczny i sytuacja liryczna to związane ze sobą i wzajemnie się określające elementy utworu. Opisując podmiot liryczny, trzeba zdefiniować jego liczbę i osobę. Zadać sobie pytanie – czy osoba, która mówi, jest konkretnie określona, i opisać sytuację liryczną. To wszystko.

Przykłady:

• „Gdziem potym nie był”… (Jan Kochanowski, Do gór i lasów).
  Mówi w pierwszej osobie, co więcej – wiemy, że wiersz jest autobiograficzny. Bez wątpienia: podmiotem lirycznym jest sam poeta – mamy do czynienia z liryką osobistą.

• „Zawsze i wszędzie będę ja przy tobie” (Adam Mickiewicz, Do M***)
  Liryka pierwszoosobowa, wyznania, osobista. Możemy podejrzewać, że poeta mówi o sobie – ale nie jest to pewne.

• „Młodości – ty nad poziomy wylatuj!” (Adam Mickiewicz, Oda do młodości)
  Liryka apelu – wyraźny zwrot osoby mówiącej do Młodości.

• „Zyszczy nam, spuści nam” (Bogurodzica).
  Podmiot liryczny zbiorowy, w pierwszej osobie liczby mnogiej.

• „Z jednego kubka ja i ty piliśmy w onej chwili” (Maria Konopnicka, Kubek)
  Liryka zbiorowa – mówi w imieniu dwóch osób.

• „Dalej ciemna ulica, a z niej jakieś szare
  Wygląda w perspektywie sinej
  Miasto Stare”
  (Juliusz Słowacki, Uspokojenie).
  Liryka opisowa, podmiot relacjonuje, opisuje pejzaż.

• „Musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia” (Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa)
  Liryka roli. Podmiot mówiący jest konkretnie określony – to Fortynbras, następca Hamleta, wypowiada cały monolog.

• „Gościu, siądź pod mym liś­ciem, a odpoczni sobie” (Jan Kochanowski, Na lipę).
  Liryka maski. Podmiotem jest, oczywiście, czarnoleska lipa, a nie poeta. Ale wypowiada on pochwałę wsi zgodną z poglądem Kochanowskiego.

• „Wstąpiłem na działo i spojrzałem na pole; / dwieście harmat grzmiało” (Adam Mickiewicz, Reduta Ordona).
  Liryka sytuacyjna.

 

Kolejny krok

Czytamy wers po wersie, strofa po strofie. Najlepiej całostkami znaczeniowymi – obraz za obrazem, wyznanie za wyznaniem. Często takie segmenty sensów pokrywają się z podziałem graficznym utworu. Każdą całostkę:

• Interpretujemy – czyli notujemy sens, znaczenie, przesłanie.
• Analizujemy – badamy, jakich zabiegów użył poeta, jakim sposobem osiągnął swój cel – sformułował daną myśl mową wiązaną, a nie zwyczajnie. W końcu o to chodzi w poezji.

Przykład:

Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie

Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi;
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.

To pierwsza strofa słynnego wiersza z cyklu Sonety krymskie.

Gatunek

Wiadomo więc, że gatunek to sonet (przy całym utworze doskonale widać budowę sonetu i podział na strofy opisowe i refleksyjne).

Podmiot liryczny

Podmiotem lirycznym jest podróżnik wędrujący po stepie akermańskim, zapisujący swoje doznania. Wypowiada się w pierwszej osobie – jest to liryka pierwszoosobowa. Czy jest to sam Mickiewicz? W przypadku tego utworu można napisać, że tak. Uprawnia do tego znajomość biografii: wyprawa rzeczywiście miała miejsce, nawiązania do Litwy – bardzo osobiste refleksje upoważniają do takiego wniosku.

Co opisuje podmiot?

Krajobraz stepu. Oczami poety oglądamy malowniczą urodę krajobrazu. Jest to jednak obraz poetycko przetworzony, zdradza uczucia podmiotu, ­buduje nastrój.

Jak to się dzieje?

A właśnie poprzez dobór środków poetyckich:

• „suchego przestwór oceanu” – przenośnia i zarazem oksymoron. Ocean nie może być suchy. Step widziany jako ocean – to metafora oparta na podobieństwie ogromu żywiołu, podkreśla potęgę natury;
• „wóz nurza się w zieloność” – znów przenośnia, która akcentuje motyw wody – bo w oceanie można się nurzać, bardziej niż w trawie;
• „jak łódka brodzi” – porównanie wozu do łodzi kontynuuje całość metafory – ocean – step
• „fala łąk”; „powódź kwiatów” – jak wyżej
• „koralowe ostrowy” – to z kolei epitet podporządkowany poetyckiemu pomysłowi; koral także kojarzy się z przestrzenią morską
• rymy – przeplatane, żeńskie
• rytm – regularny

Opis poetycki stepu opiera się na metaforach, porównaniu i epitetach. Ten fragment jest dobrym przykładem na to, że poeta nie musi podejmować trudnego tematu, może po prostu opisać pejzaż – lecz tak jakby malował go od nowa. Przez metaforę oceanu uzyskuje tu Mickiewicz nastrój – płynąć przez łąki to jednak co innego, niż jechać. Stwarza też twórca atmosferę czarodziejską – krzew zmienia się w koralowe ostrowy. W poezji wszystko jest możliwe.

 

W strofach ­znajdziesz:

Środki fonetyczne:

• onomatopeje – to wyrazy dźwiękonaśladowcze; wszelkiego rodzaju dźwięki, szumy, wyrazy naśladujące dźwięki;
• rymy – fonetyczne podobieństwo ostatnich wyrazów w wersie;
• rytm – regularny rozkład akcentów w wersach nadaje tekstowi rytmiczność.

Środki składniowe:

• powtórzenia zdań lub członów zdaniowych;
• inwersja – poprzestawiany szyk zdania;
• anafora – powtórka danego wyrazu na początku wersów;
• epifora – powtórka wyrazu na końcu wersów;
• pytania retoryczne.

Środki semantyczne:

• epitety – wyrazy określające rzeczownik;

• porównania – jego cechą może być łącznik „jak”, „jakoby”, „niby”.
  Zawsze jest część porównywana i ta, do której się porównuje.
  Uwaga – porównanie homeryckie! Trzeba umieć je rozpoznać. To porównanie bardzo mocno rozbudowane, może tworzyć całą nową scenkę, wręcz żyć własnym życiem.

• hiperbole – przesadne wyeksponowanie cech;

• metafory – najważniejszy chwyt w poezji – inaczej przenośnia.
  Polega na odebraniu danemu wyrazowi pierwotnego znaczenia i przeniesieniu nań znaczenia innego. Zabieg nie może być przypadkowy – z reguły poeci wykorzystują podobieństwa zjawisk, pomysł poetycki. Tworzenie metafor to tworzenie poetyckiego, nowego świata, przesuwanie znaczeń. Często kunszt metafory jest miarą talentu poetyckiego. Zamiast step – przestwór oceanu – Mickiewicz przeniósł cechy oceanu na zjawisko zupełnie inne prawem skojarzenia, podobieństwa w jego wyobraźni. Wolno mu – bo w poezji wszystko bywa właśnie za sprawą przenośni.
  Do przenośni należą:
  • animizacja (ożywienie np. kamień patrzy),
  • personifikacja (nadanie cech ludzkich – kamień się śmieje),
  • oksymoron (zestawienie sprzecznych wartoś­ci – gorący lód),
  • synestezja (przeniesienie wrażeń zmysłowych z jednego zmysłu na drugi, np. fioletowy zapach).

• ironia – sprzeczność pomiędzy tym, co poeta mówi, a sensem komunikatu. Intencja wypowiedzi z reguły jest odwrotna. Pochwała tak naprawdę jest drwiną, nagana – pochwałą. Często ironii używa Wisława Szymborska.

Środki graficzne:

• Interpunkcja, operowanie wielkimi i małymi literami. Brak interpunkcji jest charakterys­tyczny dla poezji współczes­nej, nie jest bez znaczenia – nie jest lekceważeniem zasad poprawności, jest pewną deklaracją lub zawiera przesłanie – na przykład wzmacnia wieloznaczność wypowiedzi.

• Rozstrzelenie, przerwy, wielokropki, przemilczenia – znaczące i charakterystyczne, np. w poezji Cypriana Kamila Norwida.

• Podział na strofy lub brak ­podziału.

 

Inny utwór jako punkt odniesienia

• Intertekstualność – tworzenie dzieła z odwołań do innych tekstów kultury (utworów literackich, muzyki, plastyki, filmu itp.). Przejawia się obecnością parafraz, aluzji, cytatów, zarówno tematycznych, jak i formalnych. Utwór wymaga wówczas większej aktywności odbiorcy, umiejętności odnalezienia i odczytania tych nawiązań (zob. postmodernizm).

• Metatekst – określenie nazywające tekst mówiący o innym tekście lub taki, który powstał poprzez przekształcenie tekstu pierwotnego. Metatekstem jest np. pastisz czy parafraza, ale też np. recenzja, interpretacja, przypisy, posłowie itp. Pisarze często wykorzystują grę pomiędzy tekstem właściwym a metatekstem.

• Aluzja literacka – jawne lub ukryte nawiązanie do innego utworu literackiego, wiążące dzieło z określoną tradycją literacką. Przykład: nawiązanie do Dantego w tytule dramatu Krasińskiego Nie-Boska komedia.

• Pastisz – mistrzowskie naśladowanie cudzego stylu, niemające jednak na celu ośmieszenia innego autora. Jest formą zabawy literackiej, i od autora, i od czytelnika wymaga dużego wyczucia stylu. Autorem znakomitych pastiszy był np. Julian Tuwim.

• Parodia – naśladowanie stylu autora czy dzieła mające na celu ośmieszenie. Efekt taki daje przerysowanie cech charakterystycznych dla danego stylu, karykaturalne przedstawienie bohaterów. Przykład: Monachomachia Ignacego Krasickiego – poemat heroikomiczny stanowi parodię eposu bohaterskiego (patetyczny styl, typowe dla eposu środki stylistyczne, liczne opisy zestawione z błahym tematem: bójką zakonników).

• Parafraza literacka – przeróbka utworu, która rozwija jego treści, czasem w sposób bardzo swobodny, nierzadko wykorzystując inne środki. Warunkiem jest zachowanie podobieństwa do pierwowzoru. Na przykład pieśni Jana Kochanowskiego bywają parafrazami utworów Horacego.

• Reinterpretacja – czyli powtórna interpretacja; umieszczanie faktów i motywów w innych kontekstach, nadawanie im nowych znaczeń. Zabieg ten często stosował w swej poezji Zbigniew Herbert (Apollo i Marsjasz) odczytujący na nowo tradycję kulturową.

• Reminiscencja – wierne zacytowanie jakiegoś fragmentu tekstu albo jego trawestacja.

• Trawestacja – odmiana parodii polegająca na zachowaniu w poważnym utworze tematu i kompozycji i jednoczesnym zmienieniu stylu na niski (np. potoczny czy nawet wulgarny zamiast podniosłcgo).

Zobacz:

Analiza i interpretacja wiersza – instrukcja postępowania

Jak pisać interpretację porównawczą?

Składniowe środki stylistyczne

 

Fonetyczne środki stylistyczne