Słowo stylistyka pochodzi od greckiego stylos (rylec), nazwy narzędzia służącego do pisania na woskowych tabliczkach. Z czasem wyraz ten nabrał znaczenia: „sposób pisania”, a stąd „sposób wypowiadania”.
- Jako dział nauki o języku zajmuje się opisem środków językowych pod względem ich przydatności do wyrażania myśli i uczuć.
Praktycznym zadaniem stylistyki jest rozwijanie dbałości o dobór odpowiednich wyrazów i zwrotów, o właściwą budowę zdania, o zharmonizowanie członów wypowiedzi z treścią całości. Ponadto wyrabia umiejętność posługiwania się wyrazistymi, czyli ekspresywnymi środkami językowymi.
Stylistyka wiąże się też z gramatyką.
Od strony dźwiękowej oraz form gramatycznych określa normy języka ogólnonarodowego, formy poprawne i błędne. Pozwala też uznać, że czasem celowość i przydatność wypowiedzi wystarczą, by uznać ją za udaną, choć pozornie łamie ona przyjęte normy. Tak jest np. w następującej sytuacji.
Zwrotów: broczyć krwią i broczyć juchą nie możemy używać zamiennie. Choć są bliskoznaczne, mają inną wartość stylistyczną. Broczy krwią człowiek, zwierzę – juchą. Jeśli jednak ostatniego słowa użyjemy w odniesieniu do człowieka, uzyskamy odcień pogardliwy. Do stylistyki należy ocena wartości ekspresywnej takich zwrotów.
Środki stylistyczne dzielimy na:
- fonetyczne,
- leksykalne,
- składniowe,
- słowotwórcze.
Środki fonetyczne
Zjawiskiem obecnym we wszystkich językach jest onomatopeja, polegająca na naśladowaniu dźwięków natury za pomocą wyrazów, których brzmienie jest do tych dźwięków zbliżone.
- W ten sposób powstały słowa: turkotać, bulgotać, syczeć, warczeć.
- Od onomatopei pochodzą nazwy niektórych zwierząt: kukułka, turkawka.
- Ssą też takie słowa, w których onomatopeiczne pochodzenie zatarło się: proporzec i przepiórka, ale na podstawie ścisłej analizy etymologicznej – mają dźwiękonaśladowczą naturę.
W utworach literatury pięknej spotkać można onomatopeję sztuczną, która jako świadomy element fonetyczny ma wywołać dźwiękonaśladowczy efekt – Julian Tuwim w wierszu Żaby łacinniczki wykorzystał łacinę, by odtworzyć kumkanie żab.
Miłe żabki, składam dank wam
Za to: Quamquam! Quamquam! Quamquam!
Podziękowań cała sakwa
Za to qua qua qua in aqua.
Powtórzenie – jest jednym z najstarszych sposobów budowy słów, obecnym nawet w języku dzieci: lala, dzidzi. Przez powtórzenie wyrazu autor podkreśla treść, skupia uwagę, a także osiąga rytm. By uniknąć monotonii, zmianą rytmu i powtórzeniem można uzyskać zmianę nastroju:
Bieży przez łąki, przez gaje
I bieży, i staje,
I staje, i myśli, i słucha
(Lilie Adama Mickiewicza)
Częste w poetyce barokowej powtórzenie słowa na początku wersu – anafora lub na końcu – epifora wzmacniało wyliczenie i efektownie zaskakującą puentę:
Z czasem wszystko przemija, z czasem bieżą lata
Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego świata.
(Do Anny Daniela Naborowskiego)
Powtórzenie wersów powracające po kilku wersach lub po zwrotkach nazywa się refrenem i nie jest charakterystyczne tylko dla piosenek.
Rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wersów utworu poetyckiego.
Zobacz: