Zdania złożone współrzędnie służą statycznym opisom przyrody, charakterystyce postaci, równoważniki zdań zaś dynamizują wypowiedź. Pytania retoryczne mają skłonić do refleksji, a zdanie wykrzyknikowe służy wyrażeniu emocji, ekspresji.
Środki składniowe nie tworzą nowych znaczeń, tylko są związane z budową składniową zdania.
Zaliczamy do nich:
- powtórzenia,
- refren,
- anaforę,
- inwersję,
- polisyndeton
- apostrofę,
- elipsę,
- apostrofę,
- inwokację,
- antytezę,
- pytanie retoryczne,
- wykrzyknienie.
Składniowe środki stylistyczne:
Apostrofa – bezpośredni patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu, w którym autor prosi o natchnienie i pomoc w tworzeniu dzieła. Najczęściej spotykamy ją na początku utworów poetyckich o podniosłym, uroczystym charakterze. Przykład:
„Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?” z Trenu X Jana Kochanowskiego.
Inwokacja – stanowi szczególny rodzaj rozbudowanej apostrofy. Zawsze umieszczana jest na początku utworu, występowała w wielkich eposach Homera i naszej epopei narodowej Pan Tadeusz („Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie!”);
Powtórzenie – służy zwróceniu uwagi na pewien fragment tekstu. Ma kilka odmian. Są to:
- anafora, czyli rozpoczynanie kolejnych zdań od tego samego wyrazu lub zwrotu. Po ten środek często sięgają poeci, na przykład Wisława Szymborska w wierszu Katedra:
A to jest moje miasto pod popiołem.
A to jest moja laska i wstążki prorockie.
A to jest moja głowa pełna wątpliwości.
Pojawia się on również w prozie (zdania z Popiołów Stefana Żeromskiego: „Usłyszałem cichy szelest godzin nieżywych. Usłyszałem cichy krok rozpaczy idącej ku mnie”;
- polisyndeton – to wielokrotnie powtarzany na początku zdania spójnik. Zacytuj Deszcz jesienny Staffa:
I zmienił go w straszną, okropna pustelnię (…);
I kwiaty kwitnące posypał popiołem (…);
(…) I posiał szał trwogi i śmierć przerażenia;
- refren – może to być powtarzająca się strofa, wers lub jego część. Tak dzieje się w wierszu C.K. Norwida Moja piosnka, gdzie po każdej zwrotce powtarza się wers „tęskno mi, Panie…”;
Posługiwanie się szykiem wyrazów odmiennym od typowego dla polskiej składni nazywamy inwersją (szykiem przestawnym). Ożywia ona i urozmaica styl.
Przykład z Beniowskiego Słowackiego:
(…) Pierwszy to i raz ostatni mówię do Ciebie (…) – w normalnym szyku byłoby to: „pierwszy i ostatni raz”.
Zobacz: