Środki stylistyczne to używane w literaturze sposoby kształtowania języka literackiego, które odróżniają go od języka codziennej komunikacji. Mają też na celu wywołać u czytelnika określone emocje, pobudzić jego wyobraźnię. Są wyrazem dbałości o świeżość, niezwykłość oraz sugestywność wysłowienia.
Chwyty te mogą dotyczyć różnych warstw utworu, np.:
- słownictwa,
- składni zdania,
- warstwy brzmieniowej,
- wyrażanych znaczeń.
Oto najważniejsze środki stylistyczne
Metafora poetycka różni się od potocznej tym, że jest stworzona przez poetę, który chce przedstawić zjawiska w sposób nowy i zaskakujący. Jan Kochanowski o gwiazdach pisał, że Bóg nimi uhaftował niebo, ponieważ wszystko wyglądało jak haft na ciemnej tkaninie. Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu pisał o polach posrebrzanych żytem, ponieważ łan żyta widziany z daleka wygląda jakby srebrzyście błyszczał.
Metafora (przenośnia) – obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione po to, by pokazać ich podobieństwo i analogie. Własne znaczenia wyrazów ulegają zmianie na rzecz nowego, metaforycznego znaczenia całości. „Promień nadziei” to metafora złożona ze znaczeń słów: „promień” i „nadzieja”. Połączenie tych słów powoduje przeniesienie znaczenia cech jednego zjawiska na drugie. Promień to tylko fragmencik słońca, jego zapowiedź. Wprowadza światło, więc kojarzy się też z nadzieją, z rozjaśnieniem.
Metaforą posługujemy się też w mowie potocznej w wyrażeniach typu: „głowa rodziny, płonąć ze wstydu, mieć miękkie serce”.
Rozróżniamy wiele typów metafor: antropomorfizację, hiperbolę, peryfrazę, ożywienie, personifikację.
- Antropomorfizacja – nadawanie przedmiotom, pojęciom zachowań, cech charakterystycznych dla ludzi. Antropomorfizacja stosowana jest, by uzyskać efekt plastyczny i żywy opis.
- Hiperbola – rodzaj metafory zwany przesadnią. Przedstawienie zjawiska, aby celowo wyolbrzymić jego cechy. Celem hiperboli jest zwykle wywarcie silnego wrażenia na odbiorcy, np.: „wylać może łez”, „pękać ze śmiechu”.
- Peryfraza – zastąpienie nazwy zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie, np.: „Niebiosa leżące na dole” – morze.
- Personifikacja – przedstawienie przedmiotów, pojęć, zjawisk przyrody nieożywionej jako działających albo przemawiających postaci ludzkich. Personifikacja całkowicie narzuca przedmiotowi ludzką postać, np.: „Ojczyzny mojej stopy okrwawione” – ojczyzna (Norwid)
Środki składniowe
– nie tworzą nowych znaczeń, tylko są związane z budową zdania. Zaliczamy do nich: powtórzenia, refren, anaforę, apostrofę, elipsę, antytezę, pytanie retoryczne i wykrzyknienie.
Anafora – środek stylistyczny polegający na powtórzeniu tego samego słowa lub zwrotu na początku wersów lub strof.
Choćbyś błagał,
Choćbyś prosił.
Apostrofa – bezpośredni i uroczysty zwrot do adresata, np.: „Litwo! Ojczyzno moja!” (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz).
Elipsa – opuszczenie części zdania, której można się domyślać na podstawie poprzednich zdań albo kontekstu wypowiedzi, np.:
– Co robisz?
– Pracę domową.
W odpowiedzi na pytanie występuje elipsa orzeczenia (robię) pracę domową.
Zadania
Zadanie 1.
Podany był wiersz.
Tekst:
(…)
Błogosławiony trud,
Z którego twórczej mocy
Powstaje taki but
Wśród takiej srebrnej nocy!
Boże obłoków, Boże rosy,
Naści z mej dłoni dar obfity, abyś nie chadzał w niebie bosy
I stóp nie ranił o błękity!
Niech duch, paląc gwiazd pochodnie,
Powiedzą kiedyś w chmur powodzi
Że tam, gdzie na świat przychodzi,
Bóg przyobuty bywa godnie!
(…)
Dałeś mi, Boże, kęs istnienia,
Co mi na całą starczy drogę –
Przebacz, że wpośród nędzy cienia
Nic ci, prócz butów dać nie mogę.
W szyciu nic nie ma oprócz szycia,
Więc szyjmy, póki starczy siły!
W życiu nic nie ma oprócz życia,
Więc żyjmy aż po kres mogiły.
Bolesław Leśmian, Szewczyk
Jakie uczucia wyraża szewczyk w słowach skierowanych bezpośrednio do Boga?
Odpowiedź:
Szewczyk w apostrofie, czyli uroczystym zwrocie do Boga, wyraża wdzięczność za ofiarowane życie oraz żal, że nie może ofiarować Bogu niczego więcej prócz uszytych butów. Jest też dumny ze swojej pracy, którą wykonuje z zapałem.
Zadanie 2.
Tekst:
Z wolna, ruchem spiralnym, dźwigał się w górę z tej rozwartej nad nim studni, która się pod nim natychmiast zamykała. W miarę jak się wznosił, otaczające go chmury zatracały błoto cienia, przesuwały się przed nim jak fale coraz to bardziej przejrzyste i białawe. Wynurzył się z nich.
Ogarnęło go zdumienie: jasność oślepiła go. Musiał na chwilę zamknąć oczy. Nigdy by nie uwierzył, że chmury, noc mogły być tak oślepiające.
Księżycowa pełnia i gwiazdy przeistoczyły je w sfalowane świetliste morze.
(…)
Tam, pod nim, burza tworzyła świat odmienny, w którego wnętrzu o głębokości trzech tysięcy metrów szalały nawałnice, trąby wodne i ognie błyskawic; ale tu zwrócona była ku gwiazdom kryształowo śnieżnym obliczem. (…)
Samolot płynął jak po świetlistej toni mlecznej. Obejrzawszy się za siebie, Fabien zobaczył uśmiechniętą twarz towarzysza.
Antoine Saint-Exupéry, Nocny lot (fragmenty)
Z fragmentu opowiadania wypisz trzy epitety nazywające barwy.
Odpowiedź:
Epitet to poetyckie określenie przedmiotu wskazujące na jego właściwości. W podanym tekście będą to określenia: „białawe, przejrzyste, śnieżne, kryształowo śnieżne, ciemne, świetliste”. Epitety możesz wymienić razem z rzeczownikiem, który określają.
Zadanie 3.
Tekst:
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczysz błogosławieństwo dać do końca swoje!
Inszy niechaj pałace marmorowe mają
I szczerym złotogłowiem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym,
A ty mnie zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,
Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.
Jan Kochanowski, Na dom w Czarnolesie
Utwór rozpoczyna się:
A. epitetem,
B. apostrofą,
C. przenośnią,
D. porównaniem.
Odpowiedź: B.
Apostrofa to uroczysty zwrot do adresata. W podanym tekście podmiot liryczny zwraca się do Boga.
Zadanie 4. (z testu Od sumeryjskiej tabliczki glinianej do internetu)
Tekst:
Rozmawiałem z maszyną
To cudownie czytać kiedy maszyna się przedstawia
opisuje swój wiek
swoje wykształcenie (…)
Ma pewne kłopoty z nadmiarem czasu
żyje szybciej ode mnie
odpowiada mi na białej kartce
prosi o zadawanie pytań
mruga porozumiewawczo
Zanim powiem ostatnią głoskę
w zdaniu
wystukuje gotową odpowiedź
czeka muszę się zastanowić
nie przeszkadza
podśpiewuje piosenkę
opowiada przelotny dowcip
czeka
bezustannie czeka
(…)
Wymieniamy poglądy
na temat technologii
i śmierci
którą jej grożę
Zna to
więc nie podaje mi ręki
Marian Grześczak,
Gęste światło
Nazwij środek poetycki, którym w wierszu są związki frazeologiczne: podśpiewywać piosenkę, opowiadać dowcip, nie podawać ręki.
Odpowiedź:
Przeczytaj uważnie cały tekst. Zauważysz, że podmiot liryczny opisuje maszynę do pisania jak człowieka, przypisuje mu ludzkie cechy. Użyty środek poetycki to personifikacja (uosobienie).