Terminy związane z wierszem
- Adresat – osoba, do której podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź, do niej skierowany jest wiersz:
- może być postacią prawdziwą (w przypadku wierszy dedykowanych komuś),
- może być fikcyjną.
- Alegoria – rodzaj przenośni, obraz, motyw, który ma trwałe znaczenie przenośne, zrozumiałe dla odbiorców.
- Przykład: statek w czasie burzy – alegoria ojczyzny w niebezpieczeństwie.
- Aluzja literacka – nawiązanie w wierszu do innego utworu literackiego lub do autora, twórczości.
- Np. w tytule wiersza Tuwima Rzecz Czarnoleska jasna jest aluzja do Jana Kochanowskiego.
- Anafora – konsekwentne powtórzenie na początku wersów wyrazu lub zwrotu:
nic to, że…
nic to, że….
nic to, że…
- Animizacja – ożywienie. Rodzaj przenośni, za sprawą której przypisuje się przedmiotom martwym cechy istot żywych. Np.
- kamień poruszył się,
- dom pogalopował itp.
- Antyteza – zestawienie dwu przeciwnych myśli. Np.:
- – Rzekł jeden: „Noc nadchodzi”
- – A drugi rzekł: „Dnieje!”
- Apostrofa – zwrot do kogoś, bezpośredni, jasno zawarty w utworze. Adresatem apostrofy może być osoba, ale i abstrakcyjna idea lub rzecz.
Nie należy mylić apostrofy z inwokacją, która jest szczególnym zwrotem do adresata, zawartym we wstępie eposu (patrz – inwokacja).- Przykładem apostrofy jest zwrot podmiotu lirycznego do… łyżki durszlakowej w wierszu Mirona Białoszewskiego Szare eminencje zachwytu.
- Apostrofą są treny skierowane przez ojca – poetę Kochanowskiego do Urszulki itp.
- Panie, to moja praca, a zdarzenie twoje – słynna apostrofa Kochanowskiego do Boga.
- Bajka – gatunek literacki, uprawiany m.in. przez Ignacego Krasickiego. Krótki, często pisany wierszem, zakończony pouczeniem, morałem wynikającym z pokazanej scenki. Szczególnie popularna odmiana: bajka zwierzęca. Bohaterami w niej są zwierzęta, ale wiadomo, że reprezentują cechy i przygody ludzi. (Np. Ptaszki w klatce).
- Ballada – także gatunek literacki, powstał w romantyzmie. Ballady to utwory dłuższe, wierszowane, wywodzące się z ludowych opowieści. Opowiadają zagadkowe, tajemnicze historie, posiadają fabułę oraz nastrój grozy i fantastyki. Przykład: Świteź.
- Bohater liryczny – bohater wiersza. Opisywany „on”
- nie mówiące „ja” (to podmiot),
- nie liryczne „ty” (to adresat),
- lecz „on”, ktoś, o kim mowa w wierszu.
- Przykład: Emilia Plater w wierszu Śmierć Pułkownika.
- Dialog – rozmowa, zestawienie wypowiedzi bohaterów. Dialog jest najbardziej charakterystyczny dla dramatu, często spotykamy go w powieści, ale może też być chwytem kompozycyjnym w wierszu.
- Przykład: bajka Ptaszki w klatce jest dialogiem dwóch czyżyków: starego i młodego.
- Dwuwiersz – najmniejsza strofa (zwrotka) w poezji polskiej: składa się tylko z dwóch wersów i zwana jest też dystychem.
- Epitet – zabieg poetycki, wyraz będący określeniem innego wyrazu. Najczęściej przymiotnik. Epitet to bardzo popularny środek poetycki, nadaje utworowi obrazowość i plastyczność. Przykłady:
- gorące uczucie,
- srebrzyste skrzydła,
- białomorska pławaczka.
- Epos – najstarszy w literaturze gatunek epicki!
- Eposy tworzył Homer, najlepsze przykłady to Iliada i Odyseja.
- Eposy to utwory długie, napisane podniosłym stylem, opiewające ważne wydarzenia.
- Typowe są dla nich sceny batalistyczne, dokładnie opisane przedmioty, inwokacja, porównania homeryckie.
- Polski przykład: Pan Tadeusz.
- Fraszka – gatunek literacki słusznie kojarzony z Janem Kochanowskim. To on wprowadził tę nazwę do polskiej literatury i pisał fraszki.
- Utwór to krótki, często żartobliwy, zawierający trafną puentę.
- Hymn – gatunek literacki, wywodzący się jeszcze ze starożytności.
- Utwór taki, poważny i wzniosły, poświęcony był bogom i herosom.
- Hymny często pisane były jako głos podmiotu zbiorowego (Prosimy Cię, Panie).
- Wyłamał się z tej konwencji Juliusz Słowacki w słynnym hymnie Smutno mi, Boże…
- Inwersja – odwrócenie, przestawienie szyku zdania. W języku polskim szyk jest swobodny, posiada jednak pewne stałe cechy.
- Poeci (zwłaszcza barokowi) lubili ów szyk przestawiać, inwersja była wówczas środkiem poetyckim.
- Przykład: jam to, ze schodów zbiegłszy, uczynił.
- Inwokacja – szczególna apostrofa, umieszczona we wstępie do eposu. Poeta zwraca się do bóstwa o pomoc w tworzeniu i o natchnienie.
- Zmienia to nieco Mickiewicz w najsłynniejszej polskiej inwokacji w Panu Tadeuszu. Zaczyna: Litwo! Ojczyzno moja, a więc zwraca się do ojczyzny, nie do Boga. Potem jednak nawiązuje do obowiązujących reguł, zwracając się do Matki Boskiej.
- Ironia – taki zabieg stylistyczny, który sprawia, że sens wypowiedzi jest zupełnie odwrotny, niż się to pozornie wydaje.
- Zdanie brzmi jak komplement (Ale ładna sukienka!), a znaczy: Co to za okropny łach. W satyrze Do króla Krasicki ustami przeciętego szlachcica wymienia same wady Stanisława Augusta. Wymowa jest odwrotna: król wychodzi na postać pozytywną, szlachcic na głupca.
- Kontrast – celowe, bardzo wyraźne, jaskrawe zestawienie przeciwieństw.
- Lubiany przez poetów baroku, którzy zestawili na przykład młodość i starość, piękno i brzydotę, ciemność i jasność itp.
- Koncept – pomysł, zaskakujący chwyt, który ma zadziwić odbiorcę. Także typowy dla twórców barokowych.
- Liryka – jeden z trzech rodzajów literackich (obok epiki i dramatu).
- Skupia utwory, w których głównym elementem kompozycyjnym jest podmiot liryczny, a cały utwór jest subiektywnym wyrazem uczuć bez narracji i fabuły.
- Liryka od lat kojarzona jest z poezją, więc z utworami wierszowanymi, krótkimi, rymowanymi. W wielu przypadkach taka klasyfikacja jest słuszna, lecz nie zawsze. Część utworów leży na pograniczu rodzajów literackich, są też utwory wyglądające jak wiersz – a epickie. Np. bajka narracyjna.
- Liryka bezpośrednia – utwór, w którym podmiot wypowiada się w osobie 1., bezpośrednio daje relację o swoich uczuciach.
- Liryka pośrednia – utwór, w którym podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio, mówi w osobie 3., relacjonuje coś, opowiada, ale sam pozostaje w ukryciu.
- Liryka wyznania – podmiot liryczny wyznaje swoje uczucia, tajemnice. Czasem zwana liryką konfesyjną, gdy przyjmuje postać spowiedzi.
- Liryka apelu – utwór-zwrot do jakiejś społeczności, wezwanie do czynu, apel o coś.
- Metafora (przenośnia) – jeden z najważniejszych zabiegów poetyckich. Polega na przeniesieniu znaczenia z jednego zjawiska na inne.
- Znaczenie przenośne jest różne od dosłownego.
- Przykład: Noszę w sercu twój obraz. To przenośnia, bo naprawdę niemożliwy jest żaden obrazek w sercu.
- Wg niektórych przenośnia to skrócone porównanie, pozbawione elementu „jak”.
- Np.: zamiast: Góry jak stada szarych słoni mówimy o górach od razu: Stada szarych, nieruchomych słoni.
- Zamiast: oczy jak gwiazdy – gwiazdy oczu itp.
- Monolog – dłuższa wypowiedź bohatera. Jeśli taką dłuższą wypowiedź snuje podmiot liryczny, mamy do czynienia z monologiem lirycznym.
- Neologizm poetycki – słowo nowo utworzone, specjalnie na użytek wiersza, niefunkcjonujące w zwykłej mowie potocznej.
- Mistrzem neologizmów poetyckich był Bolesław Leśmian, który stworzył: „Dusiołka”, „błyszczydła oczu”, „wymrocze” itp.
- Nonsens – inaczej absurd, zjawisko, element niemożliwy. Wykorzystywany w utworach żartobliwych, limerykach, aforyzmach, w grotesce.
- Obraz poetycki – wizja świata, fragment świata zawarty w wierszu.
- Utwór może być jednym obrazem, ale może też zawierać ich kilka.
- Na przykład w pierwszej strofie – opis pejzażu, w drugiej opis sytuacji, w trzeciej inny opis krajobrazu.
- Poeta zestawia w utworze swoje subiektywne obrazy poetyckie.
- Oksymoron – zestawienie dwóch przeciwieństw, w rzeczywistości niemożliwe, w poezji potrzebne do uzyskania efektów, np. żywy trup, gorący lód, czarny śnieg.
- Onomatopeja – wyraz dźwiękonaśladowczy, używany w poezji do zorganizowania brzmienia utworu. Onomatopeje to:
- wyrazy bezpośrednio naśladujące dźwięk: szur, szur, kap, kap,
- czasowniki, przymiotniki, rzeczowniki powstałe z naśladowania dźwięku: piszczy, dudni, szemrzący, siorpający, stukot, trzask.
- Personifikacja – uosobienie, nadanie pojęciom, rzeczom czy zwierzętom cech człowieka, osoby.
- Personifikacja jest odmianą animizacji, bo bywa ożywieniem – np. drzewo przemówiło. Ale – mówią tylko ludzie; jest więc to ożywienie szczególne: uosobienie, drzewo otrzymało cechę ludzką.
- Personifikacji używają poeci często – często też pada polecenie wskazania jej w tekście.
- Pieśń – gatunek liryczny, pochodzący jeszcze ze starożytności, początkowo związany z muzyką.
- Słynne pieśni tworzył rzymski poeta Horacy, a w Polsce – Jan Kochanowski (własne i tłumaczenie utworów Horacego).
- Podmiot liryczny – podmiot mówiący, głos mówiący w wierszu.
- Nie musi być głosem poety!
- Jest najważniejszym elementem utworu poetyckiego, dzięki przekazowi podmiotu lirycznego utwór może zaistnieć.
- Mówi się też o nim: „ja liryczne” utworu.
- Porównanie – często używana w poezji figura stylistyczna, polegająca na zestawieniu rzeczy porównywanej z rzeczą, do której porównujemy, za pomocą słówka:
jak, jakoby, niby, jakby. Np.:- ma oczy jak pochodnie,
- przebiegł cicho niby kot.
- Porównanie homeryckie – specjalny rodzaj porównania, używany przez Homera w eposach. Polega na tym, że człon porównujący (opis rzeczy, do której coś porównano) rozrasta się w całą scenkę. Oddzielny epizod. Znany przykład z Kochanowskiego: porównanie losu Urszulki do oliwki – przy czym opisane są dzieje oliwki.
- Powtórzenie – chwyt polegający na co najmniej dwukrotnym powtórzeniu tego samego elementu: wyrazu, wersu, strofy.
- Powtórzenie na początku wersów wiersza: anafora, na końcu: epifora, jeśli regularnie powtarza się cała strofa, choćby dwuwersowa – to refren.
- Przerzutnie – występują, gdy koniec wiersza nie zgadza się z końcem zdania i część całości zdaniowej zostaje przerzucona do następnego wersu:
to było dobrze… wszystko co niejasne
zdawało się tak proste, jakbyś w gębę trzasnął.
Ernest Bryll, Sarmacki
- Rym – zabieg poetycki, polegający na powtórzeniu w końcu wersów tych samych układów głosek, co daje specjalny efekt brzmieniowy, charakterystyczny dla klasycznej poezji.
- W poezji współczesnej rym nie jest konieczny w wierszu, istnieją wiersze białe, bezrymowe.
- Dawniej rym był zasadą utworu poetyckiego, choć też nie zawsze.
- Rozróżniamy rymy męskie i żeńskie.
- Rym męski: koń – dłoń, dłoń – grom. Akcent pada w tym przypadku na ostatnią sylabę, co w języku polskim powoduje, że chodzi zwykle o wyrazy jednosylabowe.
- Rym żeński: pisała – szukała, towarzyszy mu akcent paroksytoniczny (przypadający na przedostatnią sylabę).
- Inny podział rymów:
- parzyste (w sąsiadujących wersach: aa bb),
- przeplatane (w co drugim wersie abab),
- okalające (w pierwszym i ostatnim wersie strofy (abba).
- Rytm – zjawisko charakterystyczne dla poezji, polegające na regularnym następstwie i powtarzalności elementów wiersza:
-
- rozłożenia akcentów,
- głosek,
- pauz,
- wersów.
- Daje to efekt rytmiczności. Greckie słowo rhytmos oznaczało każdy ruch odbywający się do taktu.
-
- Serenada – wywodząca się z Włoch pieśń liryczna o tematyce miłosnej, wykonywana wieczorem pod domem ukochanej przy akompaniamencie instrumentu.
- Sonet – gatunek liryczny, typ wiersza o konkretnie określonej budowie.
- Z reguły: dwie strofy czterowersowe (opisujące zjawisko) plus dwie strofy trzywersowe (podsumowujące, refleksyjne).
- Najsłynniejsze sonety pisali Francesco Petrarka, William Szekspir, Adam Mickiewicz (Sonety krymskie).
- Strofa – inaczej zwrotka.
- Musi mieć co najmniej dwa wersy.
- Jest swoistym segmentem, odcinkiem utworu poetyckiego.
- Uwaga: wiersz może nie składać się ze strof, lecz być ciągłą wypowiedzią, wtedy nazywamy go ciągłym.
- Symbol – specjalny chwyt poetycki, szczególny rodzaj przenośni.
- Polega na tym, że jakiś element (przedmiot, osoba itd.) otrzymuje oprócz znaczenia własnego, znaczenie dodatkowe, symboliczne, przenośne.
- Wymyśla to znaczenie poeta, może być bardzo nowatorskie, choć są też symbole utarte, powszechnie znane.
- Serce – symbol miłości,
- Hamlet – postać – symbol wahania i niezdecydowania itd.
- Synestezja – zabieg poetycki, polegający na przeniesieniu wrażeń zmysłowych charakterystycznych dla danego zjawiska na inne np:
- zmysł wzroku na zapach (błękitna woń)
- słuchu na barwę (szeleszcząca zieleń) itp.
- Sytuacja liryczna – sytuacja podmiotu lirycznego w wierszu. Na przykład:
- sytuacja wyznania (liryka wyznania),
- relacji,
- pytań itp.
- Zależy od sytuacji i postawy podmiotu lirycznego.
- Średniówka – regularnie powtarzający się podział w środku wersu, dzieli wers na dwa odcinki – np. 5 + 6 zgłosek (średniówka typowa dla jednozgłoskowca).
- Występuje w wersach, które mają co najmniej 7 zgłosek.
- Tren – inaczej pieśń żałobna, opiewająca zalety i zasługi zmarłego oraz wyrażająca żal po jego stracie.
- Treny poświęcane były osobom zasłużonym: wodzom i dostojnikom państwowym.
- Wyłom w tym zwyczaju uczynił Jan Kochanowski, poświęcając słynne treny swojej zmarłej córeczce – Urszulce.
- „Ty” liryczne – wyraźnie zarysowany adresat wiersza, osoba, do której zwraca się podmiot liryczny.
- Wers – podstawowy element budowy wiersza – jedna linijka strofy.
- Wiersz – utwór poetycki, zamknięta całość mowy wiązanej, zwykle zatytułowana.
- Wiersz biały – pozbawiony rymów.
- Wiersz ciągły – bez podziału na strofy.
- Wiersz sylabiczny – w poszczególnych wersach występuje jednakowa, powtarzalna liczba sylab (np. ośmiozgłoskowiec – 8 sylab w każdym wersie).
- Wiersz sylabotoniczny – posiada stałą liczbę sylab w wersach, a akcenty są rozmieszczone w tych samych miejscach, regularne.
- Wiersz toniczny – zgadza się i powtarza rozmieszczenie akcentów w wersie, ale nie zgadza się liczba sylab w wersach.
- Wiersz wolny – typowy dla poezji współczesnej, o swobodnym układzie wersów, nieregularnej liczbie sylab, odchodzącej od rygorów regularnego wiersza tradycyjnego.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/matura/c317-nauka-o-jezyku/leksykalne-slowotworcze-srodki-stylistyczne-2
