Terminy związane z badaniem tekstu
Powtórz wszystkie przed testem! Często pytanie dotyczy jakiegoś terminu i tylko jego znajomość gwarantuje prawidłową odpowiedź.
- Autor – twórca utworu, z którym mamy do czynienia. Wcale nie musi być narratorem, nie musi też pojawiać się w tekście, choć oczywiście, może. To po prostu ten, kto napisał tekst.
- Akcja – inaczej fabuła. Ciąg zdarzeń w utworze, np. w powieści albo w dramacie. Akcja jest jednym z typowych dla epiki i dramatu (a nie dla liryki) elementów. Może być bardzo spójna, chronologiczna, rozwijać się według schematu: zawiązanie, rozwinięcie, rozwiązanie akcji. Ale może też być niedopowiedziana, zaprezentowana nie po kolei, bez zamknięcia. Wówczas mówimy o kompozycji otwartej utworu.
- Archaizm – słowo stare, pochodzące z dawnego języka, dziś nieużywane. Ważną rolę odgrywa w tekstach stylizowanych na dawną mowę, na przykład w powieściach historycznych.
Przykłady: białogłowa, waćpanna itp.
- Baśń – gatunek epicki (nie mylić z bajką). Jest to utwór dłuższy, wywodzi się z twórczości ludowej, nie jest rymowany, jest opowieścią, w której udział biorą postacie dobre i złe, realistyczne i fantastyczne. Baśnie mają wartości pouczające i zawsze zwycięża w nich dobro.
- Bohater – postać literacka, osoba, której dzieje zostały opisane w utworze. Jeśli to główna, najważniejsza osoba i jej koleje losu tworzą akcję, to mamy do czynienia z głównym bohaterem. Są też postacie uboczne, które występują w części zdarzeń. A jeśli jakaś osoba pojawia się tylko raz, jest bohaterem epizodycznym.
- Bohater zbiorowy – mówimy o nim wtedy, gdy cała grupa społeczna, jakaś zbiorowość jest głównym bohaterem utworu, tzn. – jej dzieje są opisane i są dla wymowy dzieła najważniejsze.
- Na przykład w Panu Tadeuszu, mimo tytułu – najważniejszy jest bohater zbiorowy: szlachta polska.
- W Kamieniach na szaniec – bohaterska młodzież Warszawy z czasów wojny.
- Charakterystyka – przedstawienie, prezentacja postaci. W szkole często pisze się charakterystykę bohatera danego utworu, wówczas ma ona swój układ: prezentacja, cechy wyglądu, cechy charakteru itd. W literaturze mamy do czynienia z charakterystyką bezpośrednią (kiedy pisarz wprost przedstawia i ocenia postać) oraz pośrednią (gdy o cechach wnioskujemy na podstawie jej zachowań i czynów).
- Czas w utworze – to czas akcji, inaczej czas przedstawiony – ten odcinek czasu, w którym rozegrały się wydarzenia utworu. Na przykład czas akcji w Panu Tadeuszu to lata 1811, 1812. Ale czas, w którym rozegrały się dzieje Jacka Soplicy – to lata grubo wcześniejsze, teraz przywołane – taką operację nazywamy retrospekcją. Jest jeszcze czas narracji – czyli czas, w którym znajduje się narrator, opisujący akcję i ludzi. Czas narratora nie musi być tożsamy z czasem akcji – choćby we wspomnieniu albo właśnie przy retrospekcji.
- Cytat – to przytoczenie fragmentu cudzego utworu lub wypowiedzi. Przytoczenie dokładne i niezmienione, ujęte w cudzysłów.
- Dramat – jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok epiki i liryki). Najważniejszą formą w dramacie jest dialog postaci – nie ma tu narratora, a wyjaśnienia odautorskie znajdują się w didaskaliach.
- Didaskalia – poboczny tekst w dramacie, zawierający uwagi sceniczne. W didaskaliach autor zamieszcza informacje o wyglądzie sceny, bohaterze, zachowaniu postaci. Jest to więc miejsce na uwagi techniczne, choć niektórzy twórcy traktują didaskalia także jako artystyczną część dzieła.
- Dygresja – chwilowe odstępstwo od tematu, zejście z głównej linii opowiadania, by wtrącić wątek poboczny lub przytoczyć historię skojarzoną z danym tematem. W niektórych utworach te odskoki od tematów, w których ujawnia się autor, stają się ważniejsze od samej akcji. Tak dzieje się np. w poemacie dygresyjnym (Beniowski Słowackiego).
- Dziennik – codzienne zapiski zdarzeń i refleksji. W przypadku znanych twórców (Dzienniki Żeromskiego, Dziennik pisany nocą Herlinga-Grudzińskiego) stają się literaturą faktu.
- Epika – rodzaj literacki (obok liryki i dramatu). Epika obejmuje utwory literackie, w których występują narrator, narracja, elementy fabuły. Obecnie najważniejszym gatunkiem epickim są powieści i opowiadania, niegdyś był nim wymarły dziś epos. Ale do epiki zaliczymy też utwory wierszowane, jeśli jest w nich element narracji i fabuły.
- Epilog – „dodatek” na koniec utworu, krótka, odrębna część, w której autor ujawnia ciąg dalszy, stosuje przesłanie do czytelników lub zamieszcza parę zdań o bohaterach. Słynny jest Epilog w Panu Tadeuszu – stanowi cały oddzielny utwór, w którym Mickiewicz zamieszcza swoje uczucia i refleksje już z punktu widzenia polskiego emigranta.
- Epizod – małe, luźno związane z akcją, właściwie wtrącone w nią zdarzenie. Scena albo rola epizodyczna – to drugoplanowa, bez wpływu na główny bieg akcji.
- Epos – najstarszy gatunek epicki (patrz do Pytania z wiersza). W tej chwili eposy są gatunkiem wymarłym, mówi się raczej o epickości utworu, o powieści epopei, rozumiejąc epopeję jako wielkie, panoramiczne, przełomowe dzieło epickie. Pierwsze eposy napisał Homer (Iliada, Odyseja), ostatni w Polsce – Mickiewicz (Pan Tadeusz).
- Fabuła – inaczej akcja. Układ zdarzeń, oś wydarzeń, losy bohaterów – w utworze literackim. Osnowa tego, co dzieje się w danym dziele.
- Może być wielowątkowa, gdy wiele zdarzeń rozwija się równolegle (np. w Lalce Prusa).
- Może być jednowątkowa, gdy eksponowany jest tylko jeden wątek (np. w Latarniku Sienkiewicza).
- Fikcja literacka – pochodzi od łacińskiego słowa fictio – zmyślenie. Fikcja to świat, ludzie i zdarzenia w utworze literackim – całość „zmyślona” przez autora. Kiedy mówimy o utworze, w którym wszystko jest zmyślone i pochodzi z wyobraźni pisarza, nie ma problemu – to fikcja literacka. A co z utworami, w których pojawiają się osoby i wydarzenia prawdziwe? Też mówimy o fikcji literackiej, ponieważ pisarz kształtuje wewnątrz utworu pewną swoistą rzeczywistość.
- Folklor – sztuka ludowa, charakterystyczna dla zamkniętych społeczności – wsi, regionów czy też – w niektórych przypadkach – miast (mówi się wtedy o folklorze miejskim).
- Funkcje tekstu – cel, najważniejszy sens, jaki nadawca nada swojemu tekstowi. Najważniejsze funkcje tekstów to:
- informacyjna (niesie informację),
- impresywna (nakazuje),
- ekspresywna (wyraża uczucia).
- Geneza utworu – okoliczności i przyczyny powstania. Często bardzo ważne dla prawidłowego odczytania przesłania dzieła.
- Groteska – cecha utworu lub sceny, która polega na oryginalnym przedstawieniu świata lub osób: za pomocą przejaskrawień, karykatury, zestawień kontrastów – efektów tragicznych i komicznych, absurdów, deformacji, fantazji. Groteski używał w sowich utworach Mrożek, Gombrowicz. W słynnej scenie szkolnej z Ferdydurke groteskę obserwujemy na przykład w pojedynku Miętusa i Syfona – dziwacznym, absurdalnym pomyśle dyskusji „na miny”.
- Heros – bohater kultury antycznej, półbóg – potomek boga i zwykłej kobiety. Heros był zwykle obdarzony niezwykłymi zdolnościami – np. urodą albo męstwem. Przykładem herosa jest Tezeusz – ten, który pokonał Minotaura, a z labiryntu wyszedł dzięki nici Ariadny.
- Homonim – wyraz, który ma kilka znaczeń, a tę samą postać (jednakowe imię dla różnych przedmiotów).
- Przykład: babka: 1) kobieta, 2) ciasto, 3) roślina.
- Odwrotnością homonimów są – synonimy.
- Humor – żart, zabieg, scena wywołujące śmiech odbiorców. Humor jest cechą niektórych przedstawień groteskowych, dowcipów, komedii czy scen humorystycznych w większych utworach.
- Czarny humor – w sposób zabawny, beztroski przedstawia sytuacje, które budzą lęk lub zgrozę. Doskonałym przykładem ilustrującym ten rodzaj komizmu jest rozmowa ludożerców o swoich upodobaniach kulinarnych. Zresztą wszyscy fani Latającego cyrku Monthy Pythona doskonale wiedzą, o co chodzi.
- Idealizacja – przedstawienie świata lub osób piękniejszymi, lepszymi, niż są w rzeczywistości. Ideał to wzór, ktoś bez wad, osoba godna podziwu i naśladowania. Coś idealnego – to coś doskonałego, wymarzonego i często dalekiego od rzeczywistości.
- Język literacki – język ludzi wykształconych, odmiana języka polskiego występująca na terenie całego kraju, postrzegana jako prawidłowa, wzorcowa, kulturalna forma języka.
- Jedność miejsca, akcji, czasu – te trzy jedności były zasadą w dramacie antycznym, w tragedii greckiej. Później odchodzono od reguł jedności, łamano je i znów do nich powracano. Polegają na tym, że akcja tragedii rozgrywa się cały czas w jednym miejscu (to jedność miejsca), zaprezentowany jest jeden, główny wątek (to jedność akcji) i rzecz rozgrywa się w jak najkrótszym czasie, najlepiej maksymalnie zbliżonym do czasu trwania sztuki na scenie (to jedność czasu).
- Karykatura – takie zaprezentowanie postaci, które przejaskrawia, wyolbrzymia jej cechy, w tym celu, by postać ośmieszyć, a jej wady czy charakterystyczne cechy wyglądu uczynić widoczniejszymi. Jest więc karykatura rodzajem deformacji, celowego odkształcenia, by wzmocnić obraz.
- Komedia – gatunek dramatu powstały w starożytności, tworzony był na każdym etapie dziejów kultury. Dziś znany i lubiany w wersji komedii filmowej. Podstawą komedii jest komizm, humor – sceny wywołujące śmiech odbiorców. Typowe dla komedii jest też szczęśliwe zakończenie.
- Komizm – cecha komedii, dowcipów, sytuacji komicznych. Jest to zestaw zabiegów stylistycznych, które wywołują śmiech. Rozróżniamy:
- komizm charakteru (śmieszy osoba, postać),
- komizm słowny (śmiech budzą kwestie językowe),
- komizm sytuacyjny (źródłem śmiechu jest jakieś zdarzenie, sytuacja).
- Kompozycja otwarta i kompozycja zamknięta – budowa utworu, harmonijny układ wszystkich elementów: akcji, przestrzeni, czasu itd.
- Jeśli elementy te są ściśle powiązane, wydarzenia następują w powiązaniu przyczyna-skutek, akcja zostaje zamknięta – mamy do czynienia z kompozycją zamkniętą.
- Jeśli zaś pomiędzy zdarzeniami występują luki, brak powiązań, wiele jest dygresji, epizodów, niewyjaśnione jest zakończenie zdarzeń – wówczas mamy do czynienia z kompozycją otwartą.
- Opis – taka forma narracji, której celem jest opisanie, ukazanie cech osoby, pejzażu, przedmiotu czy sytuacji. Opisy osób, krajobrazu czy przedmiotów są statyczne, opis sytuacji może być dynamiczny, jeśli takie jest opisywane zdarzenie.
- Opowiadanie – gatunek epicki, krótki, opowiadający (jak sama nazwa mówi) jakieś zdarzenie. Zwykle krótsze i mniej rozbudowane niż powieść, ale za to luźniejsze kompozycyjnie od noweli. Może mieć wiele wątków, artystyczną kompozycję, rozbudowany komentarz.
- Legenda – opowieść o dawnych bohaterach, świętych, męczennikach. Zawiera elementy fantastyki, opowiada o zdarzeniach nieracjonalnych, cudach i przepowiedniach, i tym głównie różni się od historycznych podań. Ale zawiera też element dziejów prawdziwych, na przykład bohater legendy mógł istnieć naprawdę lub rzeczywiście podobne wydarzenie miało kiedyś miejsce. I tym legenda różni się od baśni.
- Literatura faktu – taki typ literatury, do którego należą utwory dokumentalne, opisujące prawdziwe zdarzenia. Na przykład dzienniki, biografie, relacje – ich materią jest prawda historyczna, mogą być dokumentem swoich czasów. Do literatury faktu zaliczamy m.in. Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego i Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, ponieważ te powieści opisują prawdziwych bohaterów i historyczne zdarzenia.
- Mit – starożytna opowieść o bogach, pierwszych ludziach, powstaniu świata. Ale to opowieść szczególna, ważna dla danej społeczności, bo wyjaśnia podstawowe pytania (np. o życie i śmierć), porządkuje wartości moralne, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Przykłady: mit o jabłku niezgody, o Edypie, o Syzyfie i o narodzinach świata. Dla nas – to piękne, dawne opowieści. Dla starożytnych Greków były wyrazem religii i pojmowaniem tajemnic świata.
- Mowa niezależna – całkowite wyodrębnienie wypowiedzi bohaterów z toku narracji, bezpośrednie przytoczenie myśli lub słów, może być wprowadzone po myślniku lub przy użyciu cudzysłowu.
Np. Nie chcę tam pojechać – powiedział Marcin.
- Mowa pozornie zależna – samodzielna wypowiedź bohatera, ale włączona w tok narracji, niewyodrębniona. Tak jakby narrator nagle wcielił się w bohatera, mówił w jego imieniu i patrzył na świat jego oczyma.
- Mowa zależna – zrelacjonowanie wypowiedzi bohatera, pośrednie przywołanie jego słów, bez wyodrębnienia z toku narracji.
Przykład: Marcin powiedział, że nie chce tam pojechać.
- Narracja – tok wypowiedzi literackiej, opowiadanie, relacja prezentująca świat przedstawiony w powieści lub innym utworze epickim.
- Narrator – nadawca wypowiedzi w utworze epickim (głos mówiący), nadawca narracji. Narrator relacjonuje to, co dzieje się w powieści i jak wygląda jej świat przedstawiony. Nazywa się go też „opowiadaczem”, czyli osobą, która istnieje pomiędzy autorem a odbiorcą i opowiada.
- Narrator może być wszechwiedzący i zdystansowany wobec świata przedstawionego w powieści.
- Może też być narratorem o wiedzy ograniczonej – widzieć wszystko na przykład z perspektywy któregoś bohatera.
- Może wypowiadać się w 3. osobie (charakterystyczne dla wszechwiedzącego).
- Może w 1. osobie (typowe dla narratora uczestniczącego w zdarzeniach).
Narrator może więc uczestniczyć w akcji, być elementem świata przedstawionego, a może być poza nim, jako zewnętrzny głos relacjonujący.
- Nowela – gatunek epicki. Utwór krótki, jednowątkowy, w którym występuje niewielka liczba bohaterów, nie ma też rozbudowanego komentarza odautorskiego. W klasycznej noweli motyw pojawiający się w kolejnych etapach akcji umieszczany był w tytule.
Na przykład: Kamizelka, Katarynka itp.
- Pamiętnik – gatunek epicki, specjalna forma – autorzy zapisują własne wspomnienia i zdarzenia, których są świadkami. Niektóre pamiętniki odegrały ważną rolę w literaturze lub historii. Na przykład Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska z XVII wieku.
- Paradoks – taka sprzeczność, która pozornie jest bezsensem, ale prowadzi do nieoczekiwanej prawdy, jakiejś oryginalnej uwagi.
Na przykład: Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć. Paradoksalnie prawdziwe.
- Paralelizm składniowy – powtarzalność zdań o takiej samej budowie.
- Parodia – celowe nawiązanie do innego utworu, naśladowanie go – ale w celu ośmieszenia, odkształcenia, najczęściej po to, by wywołać efekt komiczny. Na przykład: naśladowanie sposobu mówienia charakterystycznego dla kogoś, po to, by wzbudzić śmiech, to właśnie parodiowanie.
- Podanie – ludowa opowieść o dawnych czasach i bohaterach, np. podanie o Kraku i Wandzie.
- Powieść – najważniejszy współczesny gatunek epicki. Utwór długi, prozatorski, zawiera świat przedstawiony, akcję, bohaterów, a wszystko to zaprezentowane jest za pośrednictwem narratora. Znamy różne rodzaje powieści:
- fantastycznonaukową,
- autobiograficzną,
- realistyczną,
- historyczną,
- przygodową,
- podróżniczą,
- obyczajową itd.
- Proza – w odróżnieniu od poezji – mowa niewiązana, niewierszowana, narracja – tok wypowiedzi utworów epickich, takich jak powieść, opowiadanie, nowela (ale – uwaga – nie wszystkich! Proza nie jest głównym wyznacznikiem epiki).
- Proza poetycka – proza, która jest nasycona elementami poetyckimi, np. metaforami, nagromadzeniem epitetów, może nawet mieć pewną rytmikę wypowiedzi.
- Pytanie retoryczne – postawione dla efektu, nie dla uzyskania odpowiedzi. Odpowiedź jest albo wszystkim znana, albo autor pytania zaraz ją podaje: Np. w przemówieniu: Czy będziemy biernie czekać na pomoc? Nie, nie będziemy!
- Realizm – naśladowanie rzeczywistości w sztuce, odtwarzanie w dziele literackim zjawisk i osób zgodnie z prawdą, bez przekształceń. Dzieło realistyczne nie budzi wątpliwości, czy mogło tak być, czy nie jest to wytwór fantazji, snu, wyobraźni, nie ma w nim baśniowych postaci czy czarodziejskich zdarzeń.
- Recenzja – omówienie utworu, filmu lub dzieła literackiego. Oprócz prezentacji powinna mieć element oceniający.
- Retrospekcja – przerwanie toku opowieści, by cofnąć się w czasie i przytoczyć historię z przeszłości. Przykładem retrospekcji w Panu Tadeuszu jest spowiedź Jacka Soplicy, który opowiada dawne dzieje.
- Rodzaj literacki – liryka, epika albo dramat. Rozróżniamy trzy rodzaje (grupy) literackie, a dopiero w ich granicach umieszczamy poszczególne gatunki, np. pieśń należy do liryki, powieść do epiki, komedia do dramatu.
- Satyra – gatunek epicki, pochodzący jeszcze z antyku. Satyra przedstawia świat w krzywym zwierciadle, używa przesady w prezentacji cech – po to, by osobę lub sytuację skrytykować, ośmieszyć. Na przykład w satyrze Żona modna Ignacy Krasicki wyśmiewa i krytykuje rozrzutne i snobistyczne modnisie swoich czasów.
- Science fiction – odmiana fantastyki, obejmuje utwory fantastyczne, ukazujące wizję przyszłych cywilizacji i fantastyczne osiągnięcia naukowe.
- Styl – zbiór charakterystycznych środków językowych, czy to dla danego autora (styl Żeromskiego), epoki (styl młodopolski), czy też związany z celem wypowiedzi (urzędowy, artystyczny itp.)
- Stylizacja – celowe ukształtowanie językowe stylu wypowiedzi na wzór i podobieństwo wypowiedzi innej.
- Na przykład na wzór mowy dawnej – to archaizacja.
- Na styl mowy danego dialektu: to dialektyzacja, stylizacja na gwarę.
- Synonim – wyraz bliskoznaczny. Synonimy znaczą to samo lub prawie to samo, choć brzmią inaczej, np. jantar i bursztyn.
- Świat przedstawiony – to świat ukazany w danym utworze literackim. Umieszczony jest w jakimś czasie i przestrzeni, zapełniają go bohaterowie, których dotyczą wydarzenia, czyli akcja.
- Wątek – tok akcji, wydarzenia związane z jednym bohaterem lub tematem – np. wątek miłosny w Potopie – dotyczy tylko perypetii związanych z uczuciem Oleńki i Kmicica.
- Wykrzyknienie – zdanie wykrzyknikowe, zakończone najczęściej wykrzyknikiem, zwrócone wprost do odbiorcy.
- Tragedia – gatunek należący do dramatu, pochodzący jeszcze ze starożytnej Grecji. Przykładem klasycznej tragedii jest Antygona Sofoklesa. Najważniejszym jej elementem jest tragizm, a kompozycją rządzi zasada trzech jedności: miejsca, akcji, czasu.
- Tragizm – kategoria charakterystyczna dla tragedii antycznej. Polega na ukazaniu konfliktu, którego nie da się rozwiązać. Bohater tragiczny znajduje się nagle w sytuacji, z której nie ma wyjścia, jakąkolwiek podejmie decyzję – będzie dla niego zła w skutkach.
- Związek frazeologiczny – związek wyrazów w języku niosący jakieś znaczenie. Rozróżniamy związki frazeologiczne luźne i stałe – wyrazy wiążą się ze sobą w wypowiedziach bardziej lub mniej ściśle. Niektóre związki są tak zwarte, że nie można zmienić żadnego elementu bez zmiany znaczenia całego związku.
Zobacz:
Analiza i interpretacja wiersza – instrukcja postępowania
Podmiot mówiący w poezji. Analiza i interpretacja wiersza Rzeka Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.