Wstęp do analizy wiersza
Sytuacja, gdy nazwisko autora i data powstania utworu są nam znane (w tym przypadku każdy z nas wie, kim był i jak umarł Krzysztof Kamil Baczyński), może ułatwić wstępną analizę tekstu. Wiemy, z jakiej pozycji wiersz był pisany. Jednak nie powinniśmy się takimi zewnętrznymi danymi zbytnio sugerować. Prawdziwa analiza i interpretacja utworu może i powinna opierać się całkowicie na słowie pisanym.
- Nigdy nie zabieraj się do interpretacji utworu lirycznego, nie dokonawszy uprzednio rzetelnej analizy. Dzięki wnikliwej analizie wiele rzeczy może się wyjaśnić.
- Powinieneś wnikliwie przyjrzeć się organizacji tekstu – na ile i jakie części jest podzielony, jaka jest jego wersyfikacja, co może ona oznaczać dla możliwego rozumienia utworu. Każdy zwrot, słowo, akcent mogą być przydatne dla rozumienia utworu.
- Jeśli zaczniesz od interpretacji, nawet jeśli wydaje Ci się, że odczytanie znaczenia jest proste, możesz ulec złudzeniu. Pierwszy odczytany sens nie zawsze jest trafny.
Znajdź podmiot mówiący
Zaczynając analizę, powinniśmy przede wszystkim zwrócić uwagę na sposób ujawniania się podmiotu mówiącego, a także na organizację i strukturę wiersza.
Słowo w liryce istnieje jako wypowiadane przez określoną jednostkę lub grupę, zbiorowość. W tym słowie nadawca się „uobecnia”, w nie zamienia swoje doznania, żale, uniesienia, protesty. Dlatego też związane jest nierozerwalnie z podmiotem mówiącym, który w sposobie odczytywania utworu zarysowuje się z nie mniejszą wyrazistością niż właściwy temat liryczny. Znalezienie i określenie podmiotu lirycznego będzie więc podstawą sukcesu.
Zidentyfikuj typ podmiotu mówiącego
W wierszu Rzeka dokładne określenie podmiotu mówiącego nie będzie proste. Często wystarczy przyjrzeć się dobrze zaimkom osobowym. W której osobie nadawca się do nas zwraca? W utworze Baczyńskiego wyraźnie mamy do czynienia z podmiotem zbiorowym. Nie ujawnia się on jednak bezpośrednio (przez zwroty osobowe) w całym wierszu, dużą jego część wypełniają narracyjne opisy wizji, obrazy. Rzeka zaczyna się wezwaniem do ziemi („Płyń, ziemio”), które mamy prawo i powinniśmy przypisać podmiotowi lirycznemu.
Zbadaj jego przemiany
Pamiętajmy, że podmiot nie występuje nigdy w oderwaniu od całego tekstu, którym dysponujemy; narasta stopniowo wraz z przybywaniem zdań i słów utworu. W miarę rozwoju otrzymujemy kolejne informacje o osobie nadawcy, ślady jego obecności. I tak, początek wiersza mówi nam więcej o stanie ducha podmiotu lirycznego – cały świat jawi mu się jako coś płynnego, pozostającego w ciągłym ruchu. Dopiero w drugim fragmencie nadawca ujawnia się bezpośrednio, jako ktoś przemawiający w imieniu zbiorowości – mamy zwroty w drugiej osobie liczby mnogiej („nasze twarze milczące”, „będziemy podobni”). Nie poprzestańmy jednak na samych zwrotach. Jakie emocje przekazuje nam nadawca? Niepokój, niepewność, strach o przyszłość („będziemy podobni/ sami swoim odbiciom w niej albo podobni / ciemnościom”).
W utworach lirycznych podmiot ujawnia się przez obrazy, które przywołuje. Wszystko, co czytający ma przed oczami, jest wizją, tworem nadawcy. Pamiętaj, aby nigdy nie utożsamiać podmiotu lirycznego z autorem wiersza! Bardzo często jest to dla nas wielka pokusa, jednak nie możemy zapominać, że każdy utwór literacki oparty jest na kreacji artystycznej, a podobieństwo między podmiotem a twórcą może być zamierzonym chwytem literackim lub nic nieznaczącym tropem. Starajmy się w każdej analizie i interpretacji odczytywać znaczenie wyłącznie ze słów utworu. Dopiero na końcu możemy omówić pewne podobieństwa lub napisać o skojarzeniach, które nam się nasuwają w związku z utworem. Nie jest to jednak konieczne!
Trzeci fragment utworu znów zaczyna się od wezwania do ziemi, ale podmiot nie ujawnia się tu bezpośrednio. Z całą wyrazistością pojawia się w następnej części, pytając: „Cóż będziemy czynili?”. Spotyka innych ludzi, którzy zwracają się doń z nakazem-pytaniem („Płyńcie. Tyle lat, O płyńcie! Ileż jeszcze lat?”). Ale rzeka płynie dalej. Mamy tu wyraźny obraz: obmywają w niej ręce zbrukane krwią „ci, którzy zabili”. Czyżby zwrot ten odnosił się do podmiotu?
Czwarty fragment niesie ze sobą groźną, apokaliptyczną wizję. Choć znajdujemy pocieszenie („kwiat narodzin”), odczytujemy, że podmiot liryczny skazany jest na zagładę („Kończy się ciemna rzeka i zapada czas”). Zakończenie jest napisane w trzeciej osobie liczby mnogiej.
Uważaj na każde słowo
Podsumujmy: podmiot mówiący nie ujawnia się tylko poprzez zaimki osobowe (choć dokładnie trzeba je zanalizować i właśnie od nich zacząć pracę nad tekstem). Równie ważny, szczególnie w wierszach nasyconych opisami, jest sposób obrazowania poetyckiego. Bowiem w wizjach, obrazach, ukrytych zwrotach kryją się emocje, doznania, a także charakterystyka podmiotu lirycznego. Z wiersza Rzeka, na podstawie samej analizy podmiotu mówiącego i obrazów, które stawia przed oczami czytelników, możemy się dowiedzieć, że podmiot mówi w imieniu grupy, że istnienie tej grupy jest zagrożone, świat niepewny.
Powinieneś zwrócić także uwagę na podobieństwo emocji i obrazu: strach, niepewność – płynąca rzeka. Poprzez taką grę na skojarzeniach i odczuciach można bardzo wiele powiedzieć! Wielokrotnie pojawia się słowo „trumna”, a wszyscy, o których mowa, naznaczeni są młodością. Zarysowuje się widocznie obraz wojny („oczy z ołowiu, świat podzielony na zbrodnię i czyn, rzeka żelazna”). Dopiero w tym momencie mamy prawo zastanowić się, w jakiej sytuacji i kiedy wiersz był pisany. Jak widzimy, na podstawie analizy podmiotu lirycznego i obrazowania, możemy odczytać z wiersza bardzo wiele znaków, które następnie powinniśmy zanalizować i zinterpretować.
Warto się zastanowić
Gdy analizujemy utwór literacki, powinniśmy znaleźć w tekście wszystkie fragmenty, które mówią coś o podmiocie lirycznym. Mogą być to bezpośrednio skierowane do czytelnika zwroty lub ukryte aluzje.
Pamiętaj, że podmiot liryczny nie musi ujawniać się bezpośrednio, jednak w każdym utworze lirycznym istnieje!
Spróbuj znaleźć w wierszu miejsca, zwroty, obrazy, które mogłyby świadczyć o jego obecności. Na ich podstawie zbierz jak najwięcej informacji. Utwór liryczny jest bowiem zawsze wypowiedzią jakiegoś podmiotu mówiącego. Nie znajdując go, narażamy się na niepowodzenie przy interpretacji tekstu.
Obrazowanie poetyckie
to sposób kreowania świata przedstawionego w utworach lirycznych. Może oznaczać takie przekształcenie słów użytych w wypowiedzi, które pozwala ukazać na nowo, od nieoczekiwanej strony, przedmioty czy zjawiska, o których traktuje wypowiedź. Ten typ obrazowania oparty jest na metaforze. Można także poprzez obrazy ukazywać stan ducha podmiotu mówiącego, emocje oddawane przez konstruowanie świata mogą mówić o emocjach podmiotu.
Podmiot liryczny
to fikcyjna osoba wypowiadająca się w utworze lirycznym. To nadawca, który ujawnia się poprzez słowa i obrazy. Może się ujawniać bezpośrednio (poprzez „ja” liryczne lub „my” – wtedy mamy do czynienia z podmiotem zbiorowym). Podmiot jest wtedy silnie zindywidualizowany.
W liryce pośredniej chowa się za obrazami. Znalezienie i zrozumienie go wymaga wtedy od czytelnika sporego wyczucia. Podmiot liryczny zawsze istnieje w sytuacji lirycznej, która określa jego osobową konkretność i motywuje przyjęty sposób mówienia.
Zapamiętaj!
Nigdy nie wolno nam utożsamiać podmiotu lirycznego z autorem wiersza (ani żadnego innego utworu artystycznego). Nawet jeśli podobieństwa są znaczące, powinniśmy analizować wyłącznie to, co jest zawarte w samej treści i formie utworu. W przeciwnym razie skazani jesteśmy na niezrozumienie, a czasem nadinterpretację utworu. Dzieło żyje własnym, oderwanym od autora, życiem!
Liryka
Jeden z trzech rodzajów literackich (obok epiki i dramatu). Obejmuje utwory, które mówią przede wszystkim o wewnętrznych przeżyciach, emocjach i przekonaniach jednostki, przekazywanych w wypowiedzi monologowej, o silnym subiektywnym zabarwieniu. Jej najważniejszym elementem jest podmiot liryczny, którego uczucia lub myśli organizują całość świata przedstawionego.
Odmianą liryki jest liryka podmiotu zbiorowego, gdzie podmiotem pozostaje jakieś „my” – grupa ludzi związanych wspólnymi przekonaniami, emocjami czy dążeniami.
Jaka nazwa
Teoretycy literatury toczą wielkie spory o wartość każdego z tych pojęć. W szkole średniej jednak nie musimy wchodzić w ten problem aż tak głęboko. Przyjmujemy więc, że pojęcia: podmiot liryczny, podmiot mówiący, „ja” liryczne i „ja” mówiące znaczą w odniesieniu do poezji mniej więcej to samo. Możemy zatem używać ich wymiennie.
Zobacz: