Kompozycja tekstu
Kompozycja to układ treści, uporządkowanie jej. Co wynika z wybranej przez autora kolejności obrazów, przykładów? Na jakie części można podzielić tekst? Takie pytania powinny towarzyszyć uważnej lekturze tekstu. Zwróć uwagę na pewne szczególne miejsca:
- Tytuł – właśnie w nim często pojawia się problem, jaki rozważany będzie w tekście. Tytuł jest niekiedy metaforą, bywa zaskakujący, kontrowersyjny – ma przecież być wizytówką, zachęcać do przeczytania.
- Początek – czasem tekst rozpoczyna się jakąś ogólną tezą, która dalej będzie udowadniana. Pytaniom o pierwszy akapit z reguły towarzyszy w teście taki model odpowiedzi: pełni funkcję wprowadzenia. W tym miejscu czasem pojawia się konkretny przykład, który doprowadzi do podanej później refleksji.
- Zakończenie – naturalne miejsce na podsumowanie rozważań. Czasem wyrazista pointa. Często pojawiają się tam myśli pomagające w ustaleniu, co było zamiarem autora.
Ważną kwestią, jeśli idzie o kompozycję, jest relacja między kolejnymi cząstkami kompozycyjnymi: czy to będą obrazy poetyckie, czy akapity analizowanego eseju.
Jest kilka możliwości:
- jeden może być zapowiedzią czy rozwinięciem treści drugiego, czasem pointować jego myśli;
- mogą być zestawione na zasadzie kontrastu (mieć sprzeczną treść);
- ich sensy mogą nie łączyć się ze sobą.
W tekstach można zazwyczaj wyodrębnić jakieś wyraźne cząstki:
proza podzielona jest na akapity, wiersz – na strofy. Zbadaj powód takiego, a nie innego podziału. Czy eksponuje on kolejne myśli? A może podział na części treściowe jest zupełnie inny?
Naprawdę istotne jest właśnie zauważenie kolejnych obrazów, czyli pewnych całostek w treści tekstu.
Zastanów się:
- W którym miejscu ujawnia się ten, kto mówi.
W prozie niekoniecznie musi być cały czas ukryty, zwłaszcza esej z założenia ma być zapisem subiektywnych opinii. W wierszu podmiot liryczny nie zawsze pojawia się od razu w pierwszej zwrotce.
- Jakie są czasy i liczby gramatyczne.
Przyczyną wewnętrznych podziałów w tekście mogą może być zmiana czasu teraźniejszego na przeszły lub zmiana liczby pojedynczej na mnogą (albo odwrotnie). Czasem może mieć tu też znaczenie kreacja adresata.
Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:
- Wyliczenie – wymienianie (często także opisywanie) wszystkich elementów jakiegoś zjawiska, zespołu; może zapowiadać fakty, jakie autor zamierza rozpatrywać albo stanowić ich podsumowanie. Może także prowadzić do uporządkowania myśli.
- Analogia – łączenie na zasadzie podobieństwa; zestawianie faktów pozwalające na wyeksponowanie związków między nimi.
- Kontrast – zestawienie sprzeczności; jego efektem jest mocniejsze podkreślenie różnic między przywoływanymi faktami.
- Hiperbolizacja – pokazywanie zjawisk w sposób przesadny, wyolbrzymianie ich cech czy znaczenia. Służy raczej zwiększeniu ekspresji niż celom kompozycyjnym, ale kilkakrotnie ten termin pojawił się w testach.
- Antyteza – polega na zestawieniu sformułowań czy zdań sprzecznych znaczeniowo, pomaga w wyeksponowaniu kontrastu. Przykład z sonetu Do trupa Morsztyna:
Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze.
- Paralelizm składniowy – podobieństwo struktury składniowej kolejnych zdań. Może wzmacniać zarówno analogię, jak i kontrasty pomiędzy myślami.
