Czas i miejsce akcji
Czas akcji
XIX wiek (około 1872 – 1873 roku), po klęsce powstania styczniowego.
Miejsce akcji
Wieś, Królestwo Polskie (zabór rosyjski):
– dwór szlachecki,
– ubogi folwark,
– dom bogatej baronowej.
Skąd wziął się konflikt między panem Janem (dworem) a chłopami?
Po powstaniu styczniowym chłopi otrzymali na własność ziemię. Ziemię, która wcześniej należała do dworu, a na której pracowali i płacili za nią podatek (jakby dzierżawili). Mogli – jak dotąd – zbierać drzewo w lesie i korzystać z pastwisk szlachty. Przyczyną konfliktów było to, że właściciele ziemscy zabraniali bezpłatnie korzystać chłopom z pastwisk i opału z lasu.
Bohaterowie:
Anielka
Trzynastoletnia córka właścicieli majątku wiejskiego. Wesoła, sympatyczna, ładna. Życzliwie nastawiona do wszystkich ludzi. Miała dobre serce. Chciała np. zaprzyjaźnić się z Magdą, córką Gajdy. Kochała swojego psa Karuska. Początkowo żyła w dostatku, bawiła się z wiejskimi dziećmi. Jej guwernantka, panna Walentyna, próbowała nauczyć ją dobrych manier. Anielka uczyła się niechętnie. Wolała obserwować ludzi i przyrodę. Dużo przy tym myślała i mówiła prawie jak dorosła osoba.
Jej ojciec popadł w długi. Opuścił żonę i dzieci. Anielka przeżywała to bardzo. Zaczęła chorować. Umarła w domu baronowej Weiss.
Panna Walentyna
Nauczycielka Anielki. Niezbyt młoda i nie bardzo urodziwa. Nie była nauczycielką z powołania. Nie miała podejścia do Anielki. Była zgorzkniała, smutna. Dopiero miłość do urzędnika z miasteczka ją odmieniła. Wyszła za mąż, opuściła dwór, w którym i tak już nikt nie płacił jej za naukę Anielki.
Pan Jan
Ojciec Anielki i Józia. Bogaty szlachcic, który roztrwonił majątek swój i żony. W konflikcie z chłopami. Zdradzał żonę. Nie potrafił być dobrym gospodarzem, mężem i ojcem. Kiedy doprowadził majątek do ruiny, porzucił rodzinę i uciekł do miasta. Po śmierci żony wziął ślub z baronową Weiss – zamożną kobietą, która spłaciła jego długi i wychowała syna.
Pani Janowa
Mama Anielki. Piękna, bogata kobieta, która – po utracie majątku – stała się samotna, znudzona życiem, nieszczęśliwa. Finanse i gospodarstwo właściwie jej nie obchodziły. Nie miała pojęcia o pracy. Nie potrafiła poradzić sobie bez męża. Zaczęła chorować. Wyjechała do bogatej krewnej w mieście, zostawiając na wsi samą Anielkę.
Józio
Siedmioletni brat Anielki. Pani Janowa – jego mama – wmawiała mu różne choroby. Małomówny, nie bawił się z innymi dziećmi. Dopiero gdy zajęła się nim baronowa, zaczął przypominać normalnego, ruchliwego, wesołego, zdrowego chłopca.
Gajda
Chłop, który z ziemi, jaką posiadał, nie był w stanie wyżywić rodziny. Szukał dodatkowych prac. Surowy dla swojej córki Magdy. Lubił Anielkę, doceniał jej dobre serduszko. Czuł, że został skrzywdzony przez dziedzica. Podpalił dwór. Uratował z płomieni rodzinę Anielki.
Szmul
Żyd, który dzierżawił karczmę. Miał kilkoro dzieci. Sprytny, znał się na interesach. Zależało mu na dzierżawie młynu. Pomógł rodzinie Anielki po pożarze.
Plan wydarzeń
1. Dzień Anielki.
- lekcje z guwernantką:
Anielka miała prywatną nauczycielkę. Lekcje Anielki polegały na wkuwaniu regułek. Dziewczynka rzadko się odzywała, dlatego panna Walentyna uważała ją za niezbyt bystrą. W rzeczywistości to nauczycielka nie umiała przekazywać wiedzy, zachęcić do nauki. Nie lubiła zwierząt, kwiatów ani ludzi.
- odwiedziny mamy i brata:
Mama Anielki siedziała w szklanej altance. Razem z nią był Józio – chorowity brat Anielki.
- zabawa z Karuskiem w ogrodzie:
To ulubione zajęcie Anielki – zabawa z psem Karuskiem w dworskim ogrodzie. Pies biegał, drapał drzwi, gonił koguty po podwórku. Piesek kochał Anielkę, łasił się do niej, dopominał się po psiemu o pieszczoty i zabawę.
- rozmowa z panną Walentyną w ogrodzie:
Anielka spacerowała z guwernantką po ogrodzie. Szczebiotała o swoich planach na przyszłość. Pokazywała wtedy swoją wrażliwą duszyczkę (chciała np. wypłacić parobkom pensję, wypędzić lokaja, który strzelał do ptaków).
2. Poznanie Magdy Gajdówny.
Na drodze Anielka spotkała dziewczynkę z sąsiedztwa – Magdę, która właśnie bawiła się z prosiaczkiem. Anielka poczęstowała ubogą dziewczynkę ciasteczkiem i podarowała jej wstążkę.
3. Ojciec na drodze.
Dziewczynki zauważył ojciec Anielki. Zdenerwował się bardzo, bo Magda była córką znienawidzonego (z wzajemnością) chłopa Gajdy. Dziedzic podejrzewał go o podburzanie wsi przeciw niemu. Kazał Anielce wracać do domu.
4. Interesy pana Jana.
Pan Jan miał długi, chciał je spłacić, sprzedając las. Nie mógł tego zrobić bez zgody chłopów, którzy mieli prawo korzystać z dworskiego lasu. Szmul przekazał panu Janowi żądania chłopów.
5. Pożyczka.
Pan Jan pożyczył od Szmula pieniądze. W zastaw dał naszyjnik żony. Sytuacja rodziny Anielki coraz bardziej się pogarszała. Służba nie dostawała pieniędzy, rozkradała majątek, nie pracowała.
6. Wymagania panny Walentyny.
Guwernantka przeczuwała, że niedługo straci pracę. Wymagała od Anielki coraz więcej. Była coraz bardziej surowa. Dziewczynka nie miała już siły, mizerniała. Wieczorami i nocą modliła się, prosząc Boga o pomoc.
7. List do prezesowej.
Pan Jan postanowił zwrócić się o pożyczkę do prezesowej
– bogatej ciotki, która mieszkała za granicą. Zmusił Anielkę, by również napisała list z prośbą o pieniądze.
8. Zmiana w zachowaniu panny Walentyny.
Zapewne pod wpływem uczucia do pana Saturnina, urzędnika z miasteczka, guwernantka zmieniła się – zaczęła karmić wróble.
9. Ukaranie Gajdy grzywną.
Magda nie dopilnowała koni swojego ojca. Weszły w pszenicę pana Jana. Dziedzic za szkody, które wyrządziły zwierzęta chłopa, kazał zapłacić wysoką grzywnę. Anielka chciała dać Gajdzie swój złoty medalik, by tylko nie bił córki. Chłop nie wziął medalika, ale obiecał, że nie zbije Magdy.
10. Opuszczenie dworu przez pannę Walentynę.
Guwernantka Anielki wyjechała. Chciała wyjść za mąż za pana Saturnina. Zresztą i tak już od dawna nie dostawała za naukę dziewczynki pieniędzy.
11. Niespodziewany wyjazd ojca do miasta.
Ojciec Anielki również wyjechał. Po prostu uciekł od rodziny, problemów, gospodarstwa i domu, który przez jego niezaradność popadł w ruinę.
12. Sprzedanie majątku.
Okazało się, że w mieście dziedzic dokonał transakcji: sprzedał majątek Niemcom. Wszyscy byli smutni i przerażeni. Z domu Anielki odeszli pracownicy. Pani Janowa popadała w coraz większą biedę. Nie miała za co nakarmić zwierząt i dzieci.
13. Pożar dworu.
Gajda podpalił ogony wróblom i wypuścił je w stronę gospodarskich zabudowań dworu. Nie chciał, by Niemcy przejęli majątek. Ale wróble poleciały w stronę mieszkania, dworu (pani Walentyna karmiła je przecież pod swoim oknem). Dwór zaczął się palić!
14. Pomoc Gajdy przy ratowaniu dobytku.
Gajda pamiętał, że Anielka była dobra dla jego Magdy, chciała obronić ją przed laniem. Pomagał uratować część dobytku.
15. Poszukiwanie Anielki przez Karuska.
Po pożarze Karusek błąkał się po wsi. Szukał swojej ukochanej pani. Chłopi rzucali w niego kamieniami, bili go, gonili. Ktoś do niego strzlił. Zwierzę umarło w chwili, gdy wreszcie odnalazło swoją panią.
16. Przeprowadzka pani Janowej.
Pani Janowa z Józiem i Anielką musieli opuścić majątek. Przecież należał on już do Niemców. Szmul zawiózł ich do małego, zaniedbanego folwarku Zająców. Zamieszkali w jednej małej izbie.
17. Wyjazd pani Janowej.
Mama Anielki i Józia postanawiła pojechać wraz z synkiem do miasta szukać pomocy. Nie wracała bardzo długo. Anielka w warunkach, do których nie była przyzwyczajona, chorowała coraz częściej.
18. Choroba Anielki.
Dziewczynka czuła się coraz gorzej. Zając, u którego mieszkała, próbował leczyć ją za pomocą czarów. Nic to jednak nie pomogło. Anielka stawała się coraz słabsza.
19. Anielka u pani Weiss.
Pani Weiss zabrała Anielkę do swojego majątku, sprowadziła lekarzy i ojca Anielki. Pan Jan był w żałobie. Anielka pojęła, że jej mama umarła.
20. Śmierć Anielki.
21. Ślub pana Jana z baronową Weiss.
Baronowa spłacała długi pana Jana. Józio świetnie się chował, nie chorował. Szmul wydzierżawił młyn.
Zobacz: