Nowela jednym z najważniejszych gatunków literackich pozytywizmu
Gatunek ten wywodzi się ze starożytności; przykład: słynne Baśnie z tysiąca i jednej nocy. Za twórcę noweli uznaje się jednak zwykle Giovanniego Boccaccia, w którego Dekameronie kolejne historie opowiadane są przez dziesięciu przyjaciół w ciągu dziesięciu dni. Prawdziwy rozkwit noweli przypada na wiek XIX. Wówczas po tę formę wypowiedzi sięgali m.in. Stendhal, Guy de Maupassant, Antoni Czechow, Mikołaj Gogol. Właśnie w XIX w. wyodrębnia się gatunek noweli „właściwej”, którą wyróżniają ściśle określone cechy narracyjne, kompozycyjne i stylistyczne, takie jak niewielka liczba bohaterów, zwarta, wyrazista akcja, zwykle jednowątkowa z czytelnie zaznaczonym punktem kulminacyjnym oraz wyrazistym finałem (puentą). W polskim pozytywizmie nowelistyka odegrała rolę szczególnie istotną. A to dlatego, że utwory należące do tej grupy dzięki swoim podstawowym wyróżnikom – są zwarte, ich autorzy zdają się podglądać życie codzienne, operują konkretem – znakomicie nadawały się do propagowania postulatów pozytywizmu.
Wartości nowel o charakterze tendencyjnym
Nowela stała się przejściową formą pisarskiej wypowiedzi między powieścią tendencyjną a dojrzałą literaturą realistyczną. Wiele ówczesnych nowel ma charakter tendencyjny, ponieważ celem ich autorów było nie tylko opowiedzenie ciekawych historii, lecz także przede wszystkim zwrócenie uwagi na palące wówczas problemy społeczne. Najistotniejsza była więc propagandowa i perswazyjna funkcja tych tekstów. Twórcy nowel chcieli wychowywać, uświadamiać, nakłaniać i pouczać, dlatego pisali utwory z tezą, która dotyczyła zawsze jakiegoś elementu programu pozytywistycznego, wykładanego w artykułach publicystycznych.
Chociaż wiele nowel pozytywistycznych nosi znamiona tendencyjności, nie oznacza to, że są to teksty pozbawione wartości artystycznej.
Szkice węglem na przykład pisane były jako głos w publicystycznej dyskusji tamtych czasów na temat sytuacji wsi po uwłaszczeniu, ale utwór ten wyraźnie wyrastał poza ramy czystej tendencyjności i stał się zapowiedzią dojrzałego realizmu. Znakiem oryginalności były m.in. odautorskie dygresje, zastosowanie sprzecznych estetyk, co zbliżało utwór do groteski, a także wykorzystanie gwary chłopskiej jako elementu indywidualizacji postaci. Narrator nie tylko prezentuje tu wydarzenia, ale jeszcze przyprawia je szyderstwem, posługuje się gorzką ironią. Widać to szczególnie w opisie Zołzikiewicza, którego biografia zostaje przedstawiona za pomocą zabiegów heroikomicznych – w stylu godnym eposu i wielkiego bohatera, zastosowanym do małego człowieka i jego płytkich przeżyć. Kiedy wyruszył do boju (aluzja do powstania), „zatrzymał się” na płocie, który niefortunnie przeskoczył – i fakt ten urasta w jego wspomnieniach do rangi czynów heroicznych na polu walki. Kiedy pies Rzepowej poszarpał Zołzikiewiczowi zadek – w wyobraźni bohatera fakt ten przypomina odniesienie ran podczas walki. Nawet podtytuł noweli: Epopeja w Baraniej Głowie – to konstrukcja heroikomiczna. Najdotkliwsza ironia czai się w zakończeniu noweli – w lakonicznej informacji, że ugoda była niewystarczająca, aby Rzepa został wzięty do wojska. Gdyby więc Rzepowie umieli czytać i nie bali się tak urzędników, Zołzikiewicz nic by im nie mógł zrobić.
Jakie postulaty pozytywistyczne zawarł Henryk Sienkiewicz w noweli pt. Szkice węglem?
Nasza szkapa, mimo wielu uproszczeń, również ma cechy nowatorskie, do których należy przede wszystkim przedstawienie świata z punktu widzenia dziecka, wówczas zabieg niezwykle oryginalny.
Elementy tendencyjności w nowelistyce
Sposób prowadzenia narracji
Tendencyjność objawia się przede wszystkim w sposobie prowadzenia narracji – głos narratora nie jest obiektywny, ale ocenia rzeczywistość, pokazuje wyraźnie, co jest dobre, a co złe.
W Banasiowej Konopnicka komentuje np. los starej kobiety: „Zaprawdę, Bóg, wybrał już z tej istoty ludzkiej opłatę za pobyt do ostatniego szeląga”. Obecne są często komentarze odautorskie, apele do czytelnika, pouczenia i uogólnienia, dzięki którym konkretne sytuacje i zdarzenia nabierały wymowy ideowej.
Antek Bolesława Prusa kończy się słynnym apelem do czytelników o pomoc dla zbłąkanych w świecie dzieci, które szukają swojej przyszłości.
W zakończeniu Janka Muzykanta Sienkiewicz bezpośrednio zwraca się do czytających i zarzuca warstwom oświeconym brak zainteresowania ludźmi najuboższymi oraz rodzimymi talentami.
CHARAKTERYSTYKA. Jak nakreślony został portret tytułowego bohatera noweli Janko Muzykant?
Komentarze odautorskie mają niekiedy wymiar ironiczny. Tak jest w utworze Szkice węglem. Sienkiewicz wyśmiewa tu ciemnotę, która doprowadziła do tragedii bohaterów, ale tak naprawdę winą za zdarzenie obarcza obowiązujące układy społeczne.
Uproszczone kreacje bohaterów
Ważną cechą noweli tendencyjnej jest uproszczenie kreacji bohaterów, którzy posiadają albo cechy wyraźnie pozytywne, albo jednoznacznie negatywne. Świat dzieli się więc na „białe” i „czarne” charaktery – nie ma w nim miejsca na złożoność ludzkiej psychiki.
Tak jest właśnie w Szkicach węglem: Rzepa i Rzepowa to prości i ciemni przedstawiciele ludu, Zołzikiewicz to nieuczciwy i podły urzędnik (charakter postaci sygnalizowany jest już przez to, jak się nazywa – to tzw. nazwisko znaczące), a przedstawiciele ziemiaństwa i duchowieństwa to ludzie bezduszni i zupełnie obojętni na los innych.
Jakie nietypowe cechy dostrzegasz w budowie noweli Henryka Sienkiewicza pt. Szkice węglem?
Joanna Lipska, bohaterka A…B…C… Elizy Orzeszkowej, jest uosobieniem dobra i odwagi, kobietą całkowicie oddaną pracy pedagogicznej i wartościom patriotycznym w przeciwieństwie do brata Mieczysława, postaci jednoznacznie negatywnej – urzędnika, który nie chce kłopotów, więc przepędza uczące się polskiego dzieci z mieszkania siostry.
Podobny podział na „dobrych” i „złych” widać w Banasiowej Marii Konopnickiej. Tytułowa bohaterka to kwintesencja skromności, dobra, życzliwości, ale i osamotnienia. Nie chce żyć, ponieważ czuje się ciężarem dla innych, których cały czas tłumaczy. Z kolei otoczenie Banasiowej jest zaprzeczeniem bohaterki – bezduszne, pozbawione wszelkich ludzkich uczuć, wyczekuje tylko na śmierć starej kobiety. Podstawową cechą utworów tendencyjnych jest więc przejaskrawienie – aby przedstawiane problemy były jeszcze bardziej wiarygodne i przejmujące, pisarze kreują wizje skrajne. Przykład: ciemnota chłopów i obojętność warstw wyższych w Szkicach węglem.
Kontrasty
Tendencyjność wyraża się też często w licznych kontrastach – zestawieniach miejsc, osób i uczynków. W Tadeuszu Orzeszkowej uderza dysonans między spokojną, piękną naturą a panującą wokół niesprawiedliwością społeczną oraz tragedią chłopca i jego najbliższych. W Banasiowej harmonijna, urzekająca, pełna spokoju przyroda symbolizująca życie kontrastuje z kolei ze starością tytułowej bohaterki, jej tragicznym osamotnieniem i przekonaniem o własnej zbędności w świecie i wśród ludzi. Na zasadzie kontrastu opiera się również nowela Konopnickiej Nasza szkapa – tragedia śmiertelnie chorej matki, a wreszcie jej śmierć zestawione zostają z dziecięcą beztroską i przywiązaniem dzieci do pięknego konia, który okazuje się ważniejszy niż rodzinny dramat.
Puenta: nauka moralna
Najważniejszą rolę w tekstach tendencyjnych odgrywa jednak finał – zawiera się w nim zawsze jakaś nauka moralna. Jest nią albo sukces „dobrego” bohatera, albo, częściej, tragedia – oraz otwarte potępienie wszystkich, którzy do niej doprowadzili. Przykłady: Tadeusz, Szkice węglem, Janko Muzykant, Antek.
Postulaty pozytywistów w ich nowelach
Tendencyjność nowel polegała przede wszystkim na tym, że ich autorzy za pomocą utworów literackich chcieli propagować konkretne postulaty, wysuwane w pozytywistycznych programach. Właśnie dlatego mówiono o powieściach albo nowelach z tezą.
Jedną z najważniejszych była konieczność oświecenia chłopa i szerzenia oświaty – pracy u podstaw.
- Przykładu dostarcza nowela Sienkiewicza Szkice węglem: Rzepowie nie potrafili ani czytać, ani pisać, więc nie mogli sprawdzić autentyczności rzekomego wezwania do wojska, które podsunął im Zołzikiewicz. Ciemnota doprowadziła tym samym pośrednio do tragedii – zamordowania Rzepowej.
- Bardzo pesymistyczny obraz wsi zawarł również Bolesław Prus w Antku. Tytułowy bohater żył w rzeczywistości, która współczesnych czytelników przeraża swoim zacofaniem i wiarą w zabobony. Nauczyciel wiejski nie potrafił nauczyć dzieci nawet alfabetu; wolał wykorzystywać wychowanków do pracy we własnym gospodarstwie.
- Kowal był awanturującym się wiecznie alkoholikiem pozbawionym cierpliwości wobec młodych ludzi uczących się od niego rzemiosła.
- Znachorka swoimi metodami leczenia (zamknęła chorą dziewczynkę w piecu na „trzy zdrowaśki”) doprowadziła do śmierci Rozalki.
- Konieczność oświecenia chłopów postuluje również Sienkiewicz w Janku Muzykancie. Główny bohater, syn prostej wieśniaczki, nie tylko fascynował się muzyką, ale miał też wyjątkowy muzyczny talent. Zacofana społeczność nie potrafiła jednak tego zrozumieć, więc traktowano Janka jak odmieńca i dziwaka, a tym samym przyczyniono się do jego tragedii.
Kolejne z głównych haseł pozytywistów to praca organiczna – postulat współdziałania wszystkich warstw społecznych, współtworzących ojczyznę będącą jednym organizmem. To hasło nie wzięło się znikąd – stosunki między poszczególnymi warstwami rzeczywiście wymagały naprawy.
- Przykładu dostarczają Szkice węglem: chłopi boją się wszelkich instytucji, nie potrafią walczyć o swoje prawa, a warstwy oświecone nie interesują się zupełnie losem najuboższych. Rzepowa szuka pomocy, chodzi „od kościoła do dworu”, ale na jej prośby wszyscy pozostają obojętni. Jak przyznawał sam Sienkiewicz, nowela ta miała być krytyką „zasady nieinterwencji”, czyli konsekwentnego uchylania się ziemiaństwa od jakiejkolwiek współpracy z chłopami.
- Konieczność pracy organicznej widać też wyraźnie w Tadeuszu. Chłopiec właściwie wychowywał się sam, ponieważ rodzice, pochłonięci pracą, nie byli w stanie odpowiednio się nim zaopiekować. Doprowadziło to do tragedii: Tadeusz utopił się w rowie. Doszło do tego nie z powodu braku rodzicielskiej troski, ale z konieczności – ojciec pracował jako najemny robotnik na pańskim polu, matka z kolei zajmowała się ogrodem dziedzica, który nie wykazywał żadnego zainteresowania losem chłopów. Mijana codziennie przydrożna kapliczka stanowiła rodzaj symbolu, przypominającego o nakazie miłości bliźniego, o której zamożni wyraźnie zapomnieli.
- Ten nakaz jest również przesłaniem Janka Muzykanta, w którym wyraźnie pokazana została przepaść dzieląca dwór i chłopów. Świadczy o tym niewspółmierna do popełnionego czynu kara, jaką właściciel dworu wymierzył chłopcu, który chciał dotknąć wymarzonych skrzypiec: straszliwa chłosta doprowadziła w konsekwencji do śmierci chłopca.
Pozytywiści przeciwstawiali się również nędzy warstw najuboższych, która prowadziła często do tragedii. Tadeusz ginie, bo rodzice muszą swój cały czas poświęcić na pracę, niezbędną, by mogli przeżyć.
- Ojciec dzieci z opowiadania Nasza szkapa wyprzedaje cały swój majątek, by ratować śmiertelnie chorą żonę.
- Z kolei Antek z noweli Prusa musi opuścić rodzinne strony i błąkać się po świecie w poszukiwaniu chleba, na który nie mógł zapracować tam, gdzie się urodził.
Postulaty zawarte w tendencyjnych nowelach pozytywizmu nie ograniczają się do pracy u podstaw i pracy organicznej.
- Dowodem na to Mendel Gdański Marii Konopnickiej, przypowieść o dobrym człowieku (Mendlu) stykającym się z, niczym nieuzasadnioną, agresją świata i ludzi. Przez swoją nowelę Konopnicka nawołuje do tolerancji i wzajemnego szacunku, przeciwstawiała się wszelkiej nienawiści, a zwłaszcza antysemityzmowi.
- Prus z kolei w utworze Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela opowiada historię Michasia, który nie radzi sobie w szkole, nie potrafi sprostać stawianym przez nią wymaganiom. Staje się to przyczyną załamania chłopca, a w końcu jego śmierci. Utwór odczytywany był jako apel o większe zrozumienie potrzeb i możliwości dziecka, a także o to, by edukacja i wychowanie nie były bezdusznymi procesami, ale by uwzględniano w nich również przeżycia i stany emocjonalne dzieci.
- Orzeszkowa obrazuje problem odpowiedzialnego udzielania pomocy innym. Obdarzając swych podopiecznych krótkotrwałym i powierzchownym zainteresowaniem, by następnie ich odtrącić, tytułowa bohaterka wyrywa ich z naturalnego środowiska i w istocie łamie im życie.
Tematyka nowel:
- Niedola dzieci, zwłaszcza wiejskich lub ze środowiska miejskiej biedoty, często utalentowanych, lecz zaniedbanych, traktowanych okrutnie (Antek i Katarynka Bolesława Prusa, Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza, Dobra pani i Tadeusz Elizy Orzeszkowej, Nasza szkapa Marii Konopnickiej).
- Postulat scjentyzmu, pracy u podstaw, czyli oświecania, nauczania wsi, niższych warstw społecznych (Antek Prusa, Janko Muzykant i Szkice węglem Sienkiewicza).
- Problematyka moralna (w Powracającej fali Prusa zarysowana szczególnie mocno jako teoria krzywdy, która, wyrządzona drugiemu człowiekowi, powraca niczym tytułowa fala).
- Tematyka patriotyczna (A… B… C…, Gloria victis Elizy Orzeszkowej – echo powstania styczniowego, walki i tragedii jego bohaterów).
- Nierówność społeczna i jej bolesne konsekwencje (Szkice węglem Sienkiewicza, Kamizelka, Katarynka, Powracająca fala Prusa).
- Problem żydowski (Mendel Gdański Konopnickiej: historia Mendla, który czuł się Polakiem, ale ze strony Polaków doznał krzywdy, doświadczył dyskryminacji, ma być przykładem, przestrogą i wołaniem o równouprawnienie mniejszości narodowej).
Nowela to utwór:
- prozaiczny,
- krótki, zwięzły,
- o jednowątkowej akcji,
- niewielkiej liczbie bohaterów,
- ograniczonych do minimum opisach i komentarzach,
- w którym akcja rozwija się do mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego,
- mający wyraźną puentę.
Zapamiętaj!
Klasyczna nowela, która stała się wzorem dla późniejszych mistrzów tego gatunku, ukształtowana została we Włoszech w epoce renesansu, zwłaszcza przez Boccaccia, autora Dekameronu. Od tytułu jego noweli Sokół powstało określenie teoria sokoła. To sformułowana w roku 1871 przez niemieckiego poetę Paula Heysego teoria klasycznie zbudowanej noweli, opartej na motywie dominującym, który pojawia się w każdej fazie fabuły, a nierzadko występuje również w tytule utworu.
Motywem dominującym (sokołem) noweli mogą być:
- przedmioty, na przykład kamizelka i katarynka w nowelach Prusa;
- zjawiska, na przykład dym w noweli Konopnickiej;
- zwierzęta, na przykład szkapa w noweli Konopnickiej.
Orzeszkowa o noweli
Jeżeli powieść jest zwierciadłem, w którym człowiek, pokolenie, ludzkość, przejrzeć się mogą i z zewnątrz, i z wewnątrz, od stóp do głowy, to nowelę można poczytywać za taki ułamek zwierciadła, w którym odbija się tylko jeden uśmiech, jedna łza, jeden grymas twarzy, jedno poruszenie duszy. I kiedy w zwierciadle powieści wszystkie szczegóły, związane z sobą w rozległą i harmonijną całość, odbijają się długo i aż do najdalszej swej głębi, szczególik przez zwierciadełko noweli ukazywany przemyka szybko, zręcznie, jak najwykwintniej, pozostawiając wrażenie czegoś zaczętego, a nie dokończonego, ciekawego, a nie uzupełnionego.
Zobacz:
Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?
Jakim gatunkiem jest nowela? Wskaż cechy gatunku na wybranym przykładzie