Narracja ówczesnych nowel jest zróżnicowana. Bardzo często mamy do czynienia z opowiadaniem rzeczowym, nastawionym na konkret, sprawiającym wrażenie całkowicie obiektywnego. Tak jest na przykład w nowelach Prusa – nie bez powodu rzeczowniki były ulubioną częścią mowy tego pisarza. W podobny sposób prowadzi narrację Eliza Orzeszkowa w Tadeuszu. W nowelach dojrzałego realizmu rzadko spotykamy się z odautorskimi komentarzami, znanymi z nowel tendencyjnych, np. Antka, ponieważ ambicją pisarzy było sięganie po nowatorskie sposoby prowadzenia narracji.
Narracja zmienna
Przykład: Kamizelka Bolesława Prusa. Narrator opowiada historię w pierwszej osobie – przedstawia siebie jako zwykłego lokatora czynszowej kamienicy, który opowiada dokładnie losy poprzednich właścicieli kamizelki oraz o tym, w jaki sam wszedł w jej posiadanie. Po scenie z handlarzem starzyzny narracja ulega jednak zmianie – „opowiadacz” zaczyna mówić o rzeczach, których nie mógł być świadkiem, np. o rozmowie chorego sąsiada z lekarzem. Przestaje być jedynie obserwatorem – i staje się narratorem wszystkowiedzącym.
Narracja retrospektywna
W nowelach pozytywistycznych narracja często prowadzona jest „po latach” – ten techniczny zabieg polega na odtworzeniu dawnych zdarzeń zgodnie z rygorami subiektywnej, wybiórczej pamięci, która „zapisuje” tylko niektóre fakty i postaci. Przykład: Grzechy dzieciństwa Prusa. Kazio, narrator i bohater zarazem, opowiada wydarzenia sprzed wielu lat, próbuje „wejść” w siebie z tamtego czasu i przedstawić fakty tak, jak je wówczas widział. Inny przykład to Omyłka Prusa, opowiadanie również oparte na technice retrospektywnej – wysnute z pamięci narratora, który był świadkiem zdarzeń powstańczych, właśnie wspominanych po wielu latach.
Narracja pierwszoosobowa
Dziś ta technika narracyjna nikogo nie dziwi, wówczas jednak była zabiegiem oryginalnym, nowatorskim. Dzięki niej autor uprawdopodabniał przedstawiane wydarzenia i stwarzał iluzję, że tekst jest swego rodzaju dokumentem. Dzięki narracji w pierwszej osobie pisarze podkreślali też sprzeczność między wizją świata lub sposobem życia jednostki a otaczającą ją rzeczywistością zewnętrzną. Przykłady: Kamizelka, Omyłka, Grzechy dzieciństwa, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Nasza szkapa.
Narracja trzecioosobowa z punktu widzenia postaci (narracja personalna)
Przykład: Mendel Gdański Marii Konopnickiej. Chociaż narracja prowadzona jest w trzeciej osobie, narrator nie jest ani obiektywny, ani wszystkowiedzący. Przeciwnie – uwzględnia tylko to, co o świecie wie tytułowy bohater, wchodzi w jego rolę i przedstawia wydarzenia tak, jakby opowiadał o sobie sam Mendel. Dzięki takiemu zabiegowi tytułowa postać nabiera wyrazistości, a jego przeżycia wydają się bardziej autentyczne.
Narracja z perspektywy dziecka
Pozytywiści pierwsi tak wyraźnie zwrócili uwagę na problemy dzieci, ale na tym nie poprzestali – w swoich nowelach próbowali często przedstawiać świat z punktu widzenia dziecka. Nasza szkapa Marii Konopnickiej to utwór pisany z perspektywy kilkunastoletniego Wicka, w Omyłce historię opowiada dziecięcy narrator, naiwny i jednocześnie zabawny, nieumiejący odróżnić spraw istotnych od błahych, a jednocześnie opowiadający o zdarzeniach w typowy dla dziecka sposób – emocjonalny i chaotyczny (zbliża to narrację do techniki filmowej). Zabieg taki ma w tym wypadku bardzo ważne znaczenie dla interpretacji noweli – w ten sposób udało się Prusowi pokazać absurdalność i groteskowość zachowań powstańców, które dostrzec może jedynie dziecko, pozbawione myślenia ideologicznego, zachowujące natomiast zdrowy rozsądek. Kolejny przykład to Grzechy dzieciństwa. Główny bohater, Kazio, snuje narrację w taki sposób, by odtworzyć swoje myśli i sposób widzenia świata z czasu, gdy był dorastającym chłopcem.
Narracja gawędziarska
Przykład: Szkice węglem Henryka Sienkiewicza. Opowiadanie historii odbiega w tym wypadku od modelu narracji „rzeczowej”, nastawionej na konkret i przedstawianie faktów. Narrator jest gawędziarzem – pozwala sobie na liczne dygresje, często zwraca się wprost do odbiorcy, opowiada o zdarzeniach ironicznym, felietonowym wręcz językiem i stosuje wiele środków heroikomicznych.
Zobacz:
Na czym polega specyfika noweli Orzeszkowej pt. Gloria victis?