Nowele pisane zgodnie z tzw. teorią sokoła
Charakterystyczną cechą noweli jest często specyficzny chwyt kompozycyjny, który polega na skoncentrowaniu akcji wokół jednego zasadniczego motywu – nazywanego sokołem. Teorię sokoła zawdzięczamy niemieckiemu pisarzowi Paulowi Heysowi, który doszedł do niej dzięki dokładnej analizie noweli Giovanniego Boccaccia pt. Sokół. Stąd też określenie tego chwytu.
- Taki chwyt kompozycyjny odgrywa ważną rolę w wielu pozytywistycznych nowelach. W Janku Muzykancie Henryka Sienkiewicza motywem przewodnim są skrzypce. Tytułowy bohater ma fujarkę oraz własnoręcznie zrobione skrzypki, ale marzy o prawdziwym instrumencie. Zakrada się więc do dworskiego kredensu, by choć dotknąć umieszczonych w nim skrzypiec. Skrzypce są więc motywem, wokół którego ogniskuje się cała akcja: Janko marzy o nich, potem próbuje ich dotknąć, za co zostaje skazany na chłostę, a tuż przed śmiercią zadaje matce pytanie: „Czy Pan Bóg da mi w niebie prawdziwe skrzypki?”.
- Kolejny przykład to Katarynka Bolesława Prusa. Charakterystyczną cechą pana Tomasza jest fakt, że nie znosi on dźwięku katarynek i nie pozwala, by zakłócali jego spokój. Kiedy przypadkowo nowy dozorca wpuszcza na podwórze jednego z kataryniarzy, pan Tomasz przeżywa wewnętrzną przemianę – widzi bowiem, jak bardzo niewidoma dziewczyna z sąsiedztwa jest zachwycona dźwiękami katarynki. On przełamuje wtedy swoją niechęć, egoizm i samotność, zaczyna interesować się losem niewidomej dziewczynki, ona zaś dzięki muzyce przeżywa chwile największego szczęścia.
- Kolejnym przykładem realizacji teorii sokoła jest inna nowela Prusa, Kamizelka. Z tytułową częścią ubioru wiąże się historia ubogiego urzędnika, który chorował na gruźlicę i systematycznie opadał z sił. Aby nie martwić ukochanej żony, skracał regularnie pasek od kamizelki – podczas gdy to samo, z tych samych powodów, czyniła jego żona. Narrator również stał się bohaterem tej opowieści – dzięki handlarzowi starzyzny, który nie tylko sprzedał mu tę właśnie kamizelkę, ale też opowiedział jej wcześniejsze losy.
- Sokołem jest również tytułowy dym z noweli Marii Konopnickiej (Dym), symbolizujący ciężką pracę Marcysia i jego tragiczną śmierć, przekazujący matce w tajemniczy sposób wiadomości o synu. Owym motywem przewodnim jest również koń z Naszej szkapy, będący odzwierciedleniem ubóstwa, miłości oraz beztroski trzech dorastających synów.
Tak zwana nowela intrygi
Cechą podstawową tego rodzaju noweli jest szczególnie dramatyczny przebieg zdarzeń. Przykład: Sachem Sienkiewicza. Na początku utworu przedstawiona zostaje w skrócie historia wymordowania Indian Czarnych Wężów z Chiavatty przez niemieckich kolonistów. Potem dowiadujemy się, że Indianin wywodzący się z tego właśnie plemienia ma wystąpić w niemieckim cyrku, przed niemiecką publicznością w amerykańskim mieście Antylopa, które powstało na gruzach brutalnie zniszczonej Chiavatty. Kiedy Sachem rozpoczyna swoje przedstawienie, napięcie wyraźnie rośnie. Punktem kulminacyjnym jest jednak śpiewana przez Indianina pieśń zemsty – publiczność jest przerażona, wszyscy spodziewają się odwetu Sachema, wybucha panika. Jak się wkrótce okazuje – bezpodstawna: to tylko element gry aktorskiej.
Nowele skupione wokół punktu kulminacyjnego
Tak właśnie skomponowany jest Latarnik Prusa. Początek utworu stanowi obszerna ekspozycja losów bohatera, emigranta i tułacza, pełna opisów, streszczeń i powtarzających się obrazów. Część zasadnicza jednak skupia się wokół punktu kulminacyjnego, którym jest lektura Pana Tadeusza i jej nostalgiczno-patriotyczne, a zarazem tragiczne konsekwencje. Inne przykłady: Kamizelka i Katarynka Prusa, Janko Muzykant Sienkiewicza.
Uwaga! Prócz tradycyjnej noweli do nowelistyki zalicza się też inne, podobne w kształcie, formy wypowiedzi:
- obrazek (szczególny typ scenki rodzajowej, którą cechuje jeszcze większe uproszczenie konstrukcji i świata przedstawionego);
- opowiadanie (które cechuje luźniejsza kompozycja, wielość wątków);
- szkic (rodzaj opowiadania o dość luźnej i częściowo schematycznej konstrukcji z rozbudowanymi dygresjami oraz licznymi epizodami).
Zobacz:
Na czym polega różnica między nowelą a powieścią? Omów różnice na konkretnych przykładach.
Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?
Jakim gatunkiem jest nowela? Wskaż cechy gatunku na wybranym przykładzie