Jakie cele i zadania stawiali pozytywiści nowelom?
Nowela to najbardziej lubiany i najczęściej uprawiany przez pozytywistów gatunek literacki. W latach 80. XIX wieku nowele pisali wszyscy! Drobne formy prozatorskie łatwiej było sprzedać redakcjom czasopism. Dawały one także pole do popisu eksperymentatorom, którzy w nowelach właśnie próbowali nowych sposobów opowiadania czy charakteryzowania bohatera.
Wyjaśnienie zadania
Twoje zadanie polega na omówieniu wybranych nowelek pozytywistycznych. Wybór nie powinien stanowić problemu, gdyż „materiał badawczy” jest w tym przypadku bardzo obfity. Możesz skupić się na:
- Katarynce, Kamizelce, Antku Bolesława Prusa,
- Szkicach węglem, Janku Muzykancie, Latarniku, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Henryka Sienkiewicza,
- A…b…c Elizy Orzeszkowej,
- Naszej szkapie, Mendlu Gdańskim Marii Konopnickiej.
Wybierz kilka nowel (mniej więcej trzy) i zanalizuj je pod kątem postulatów i zadań, jakie przed literaturą stawiali pozytywiści.
Przydatne sformułowania
- Prus, chcąc pokazać człowieka i jego życie, posługiwał się często opisem przedmiotu. Być może, zgadzał się z Balzakiem, który mawiał, że aby dobrze zrozumieć dzieje ludzkości, trzeba przedstawić historię kobiet, mężczyzn i ich przedmiotów.
- Powieść realistyczna to mikrokosmos, w którym zamyka się cały świat. Nowelka to bardzo mały wycinek tego świata analizowany niejako pod mikroskopem – dokładnie i obiektywnie.
Propozycje wstępu
- Przede wszystkim definicja. Nowela to krótki gatunek epicki, jednowątkowy, opisujący wybrany epizod z życia jednej osoby bądź wielu, losy jakiegoś przedmiotu bądź historię danego miejsca, kończący się zazwyczaj mocną puentą. Tematem dla niej może być właściwie wszystko, nawet rzeczy najbardziej błahe. Rodowód noweli możesz wywieść wprost z realizmu. Eliza Orzeszkowa nazwała nowelę „ułamkiem zwierciadła” powieściowego, w którym odbija się tylko „jedno oko, jeden uśmiech, jedna łza, jeden grymas twarzy, jedno poruszenie duszy”. Z drugiej strony cechy gatunkowe noweli zbliżają ją do nurtu naturalistycznego. Niczym powieść naturalistyczna analizuje ona wybrany kawałek rzeczywistości bardzo dokładnie, z maksymalnym obiektywizmem, skupiając się często na życiu nizin społecznych.
- Przejdź od razu do sedna i zastanów się nad tym, jak nowelki spełniały zadania stawiane przez pozytywistów literaturze. Nowela miała przede wszystkim pełnić funkcję „reportażu interwencyjnego”. Poruszyć czytelnika, apelować do jego sumienia, skłonić do działania. Przede wszystkim pomagała jej w tym krótka forma, umożliwiająca drukowanie w czasopismach. Im większy nakład gazety, tym większa liczba potencjalnych odbiorców tekstu literackiego. Noweliści – niczym reporterzy – kierowali swoje oko na aktualne problemy społeczne, pisali o trudnym losie biednych dzieci, problemach szkolnictwa, portretowali wieś i miasto. W swojej pracy możesz spojrzeć na pozytywistyczne nowelki pod kątem wybranych motywów, mogą to być: dziecko, szkoła, wieś, miasto, emigracja.
Propozycje rozwinięcia
Spójrz na nowelę jak na gatunek stricte jednowątkowy. Autorzy nowel śledzili losy nie tylko ludzi, ale i przedmiotów. Dlatego często nadawali głębszy sens jakiemuś przedmiotowi, wokół którego koncentrowała się właściwa akcja dzieła. Taki zabieg nazywamy motywem sokoła (od tytułu jednej z nowel Giovanniego Boccaccia, autora Dekameronu). W ten sposób wielość znaczeń i niejako metaforyczny sens uzyskują takie przedmioty jak skrzypce Janka Muzykanta lub kamizelka z noweli Prusa. Henryk Sienkiewicz w Janku Muzykancie przedstawił tragiczny los wiejskiego chłopca, który pragnął grać na skrzypcach. Przyłapany przez stójkowego na próbie gry na skrzypcach dworskich, posądzony o kradzież, został zakatowany na śmierć. Skrzypce mają w tej noweli sens metaforyczny – ukazują tragiczną sytuację biednych i utalentowanych dzieci wiejskich, pozbawionych możliwości edukacji oraz nierówności obecne w społeczeństwie.
- Kamizelka Bolesława Prusa to wzruszająca opowieść o małżeńskiej miłości ukazanej poprzez dzieje niepozornego przedmiotu. Narrator dzieła, wchodząc w posiadanie tytułowej kamizelki, odtwarza niejako – dzięki temu przedmiotowi – losy poprzednich jej właścicieli. Zwróć uwagę, że autorów nowel można nazwać „portrecistami”, z fotograficzną dokładnością starali się oni „fotografować” wycinek rzeczywistości.
- Mendel Gdański Marii Konopnickiej nosi podtytuł „obrazek”, nawiązując do gatunku literackiego przypominającego fotoreportaż i skupiającego się bardziej na fabule niż na opisie. Autorka przedstawiła w swej noweli tragiczne losy starego Żyda, poruszona nasilającą się falą antysemityzmu, niosącą ze sobą pogromy ludności żydowskiej. Problem asymilacji Żydów był w drugiej połowie XIX wieku niezwykle aktualny. Mendel czuje się Polakiem i prawowitym mieszkańcem Warszawy, jednakże prymitywne instynkty rozwydrzonego motłochu miejskiego skazują go na los odszczepieńca.
Zacznij od omówienia motywu dziecka w twórczości nowelistycznej pisarzy pozytywistycznych. Dzieci były chyba najważniejszym tematem dla pozytywistów. Hasło pracy u podstaw zakładało gruntowną przemianę (wynikającą z edukacji) społeczeństwa. Przyszłość narodu leżała w przyszłych pokoleniach, a na przeszkodzie stały wielkie masy niewyedukowanych wiejskich dzieci, skazanych nierzadko na tragiczny los. Dziecięcych bohaterów i ich smutne losy przedstawili Henryk Sienkiewicz w Janku Muzykancie i Bolesław Prus w Antku. Prus wzywał do pomocy utalentowanym dzieciom, pozbawionym możliwości edukacyjnych, pisząc: „podajcie rękę pomocy temu dziecku”. W nieco bardziej optymistycznym świetle ukazała dzieci Eliza Orzeszkowa w A…b…c Bohaterka tej noweli Joanna Lipska prowadzi nielegalną niby-szkołę dla miejskiej biedoty, co kończy się interwencją władz. Mimo przerwania zajęć bohaterka widzi, że dzieci same już powtarzają abecadło. Kaganek oświaty wniósł trochę światła w beznadziejną ciemność…
Kolejnym ważnym tematem nowelek pozytywistycznych jest szkoła. Prus w Antku ukazał ją w niezwykle niekorzystnym świetle, podobnie Henryk Sienkiewicz w Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela – jego szkoła przypomina koszary wojskowe odbierające uczniom radość i zdrowie.
Możesz zwrócić także uwagę na miasto, które najpełniej ukazali: Bolesław Prus w Katarynce i Kamizelce oraz Maria Konopnicka w Mendlu Gdańskim.
Propozycje zakończenia
- Podsumuj swoje rozważania. Nowela miała przede wszystkim cele społeczne. Ich wartość dydaktyczna przewyższała dalece wartość artystyczną. Stąd pozytywistycznej noweli bliżej do takich gatunków prozatorskich jak felieton i reportaż.
- Nowelki pozytywistyczne dotyczyły najczęściej tych samych kilku tematów. Dlatego można im zarzucać pewną monotonię. Z drugiej strony należy pamiętać, że taki stan rzeczy wynikał z postulatów samej epoki. Pozytywiści chcieli naprawiać świat, dlatego pisali o problemach ważnych i aktualnych, o rzeczywistości, a nie o fikcji.
Zobacz:
Na konkretnych przykładach omów różnice między nowelą a powieścią.
Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku