Jedną z charakterystycznych cech epiki jest obecność narratora – osoby wypowiadającej się, tworzącej świat przedstawiony i bohaterów. Pokazuje ona zdarzenia w jakimś porządku czasowym, przedstawia związki między sytuacjami i osobami.
Typy narratora i narracji
Narracja przybiera różne postacie: opisu, relacji z wydarzeń, opowiadania unaoczniającego, a sposób jej prowadzenia ma wpływ na kompozycję utworu, a także na dobór środków językowych. W języku utworu narrator może się ujawniać w większym lub mniejszym stopniu.
W związku z tym wyróżniamy następujące narracje:
- narracja autorska – trzecioosobowa, osoba opowiadająca – mniej lub bardziej obiektywna – jest umieszczona poza światem przedstawionym. Taki narrator jest często wszechwiedzący, nie tylko opowiada o wydarzeniach, ale może też je interpretować, oceniać. Taka konwencja była typowa raczej dla epiki tradycyjnej (np. powieści realistycznej), współcześnie często jest przełamywana.
Przykłady: Ojciec Goriot Balzaka, Nad Niemnem Orzeszkowej;
- narracja pamiętnikarska – pierwszoosobowa, narrator jest jednocześnie bohaterem utworu, opisuje w pierwszej osobie („ja”) wydarzenia, których był świadkiem (Pamiętniki Paska, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Sienkiewicza, pamiętniki Rzeckiego z Lalki, Rozmowy z katem Moczarskiego).
Odmienna może być też pozycja narratora wobec opisywanej rzeczywistości- narracja auktorialna – narrator jest ukryty, patrzy na świat z dystansem, nie jest uczestnikiem opisywanych wydarzeń (Przedwiośnie Żeromskiego, Noce i dnie Dąbrowskiej)
- narracja personalna – pokazuje rzeczywistość tak, jak widzi ją bohater czy bohaterowie (Ludzie bezdomni Żeromskiego czy Pamiętnik z powstania warszawskiego Białoszewskiego)
Uwaga! W narracji pierwszoosobowej mogą występować elementy narracji auktorialnej i personalnej.
Zapamiętaj!
- Mowa pozornie zależna – sposób przytaczania wypowiedzi znoszący granicę pomiędzy mową zależną a niezależną. Wypowiedź ma kształt tekstu odautorskie-go (brakuje zaznaczenia, że to słowa bohatera), a jednocześnie wiemy, że to właśnie bohater się wypowiada (bywa to podkreślane np. indywidualizacją języka). Mowa pozornie zależna często jest stosowana wtedy, gdy autor chce pokazać świat z punktu widzenia bohatera. Szczególnie lubili ją pisarze młodopolscy.
- Praesens historicum – użycie czasu teraźniejszego w relacji o czymś, co miało miejsce wcześniej; pozwala unaocznić wydarzenia.
- Praesens futurum (inna nazwa: praesens propheticum) – pojawiające się zwłaszcza w monologu wewnętrznym używanie czasu teraźniejszego w przedstawianiu wydarzeń przyszłych („Jutro żenię się z nią”).
- Strumień świadomości – rodzaj monologu wewnętrznego, ukształtowany pod wpływem symbolizmu i naturalizmu, a także freudyzmu (sam termin zaczerpnięty został z psychologii). To próba wiernego zapisu myśli bohatera. Strumień świadomości cechuje chaotyczność, fragmentaryczność, swobodne mieszanie różnych wątków i tematów – tok myśli nie jest kontrolowany przez rozum. Za twórcę uważa się Jamesa Joyce’a (Ulisses), ale pojawia się też np. u Andrzejewskiego w Bramach raju.
- Powieść polifoniczna – czyli wielogłosowa. To zaczerpnięte z terminologii muzycznej pojęcie określa utwór, w którym narrator nie ujawnia swoich poglądów, a każdy z głosów postaci jest samodzielny i tak samo ważny jak inne. Termin stworzył wybitny literaturoznawca Michaił Bachtin na określenie struktury dzieł Dostojewskiego. Zbrodnia i kara czy Bracia Karamazow są rzeczywiście dobrymi przykładami – nie ma w nich narzuconej odgórnie tezy i oceny wydarzeń. Konfrontowanie różnych punktów widzenia (czyli ta zawarta w nazwie dialogowość, polifoniczność) daje dziełu obiektywność, zmusza czytelnika do samodzielnej oceny wydarzeń i postaw.
Zobacz: