Liryka
Podmiot liryczny – podmiot mówiący w utworze lirycznym, opowiadający o swoich emocjach, przeżyciach i poglądach.
Uwaga!
Ta fikcyjna osoba nie jest jednak tożsama z autorem, choć często wiąże się z jego doświadczeniami życiowymi. W rozpoznawaniu różnych typów podmiotu lirycznego przydatna jest np. analiza form czasowników i zaimków („ja” czy „my”? – liczba pojedyncza czy mnoga?) Ważne jest też miejsce podmiotu mówiącego w konkretnej sytuacji lirycznej.
- Podmiot liryczny może występować w pierwszej osobie („ja” liryczne), przedstawiając swoje emocje i stany psychiczne. Jest to liryka bezpośrednia. Przykłady: Hymn Słowackiego, Do losu Tuwima, Kołatka Herberta.
- Może nie ujawniać się, ukrywać za opisami np. krajobrazu (liryka opisowa), bezosobowymi refleksjami czy dialogiem – liryka pośrednia. Przykłady: W Weronie Norwida, W lesie Przerwy-Tetmajera, [Snuć miłość…] Mickiewicza.
- Może przypominać narratora, tj. relacjonować jakieś wydarzenia, nie oceniając ich bezpośrednio – liryka narracyjna (odmiana liryki pośredniej). Przykłady: Ballady i romanse Władysława Broniewskiego, Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza.
- Niekoniecznie musi występować w liczbie pojedynczej, czasem w wierszu wypowiada się jakaś zbiorowość, „my” liryczne – liryka podmiotu zbiorowego. Przykłady: Pokolenie Baczyńskiego, Rota Konopnickiej.
- Może ukrywać się za maską pierwszoosobowej wypowiedzi jakiejś postaci (liryka maski / liryka roli).
Przykłady: Lalka Syrokomli, Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta.
Epika
Narrator – fikcyjny „opowiadacz”, pośredniczący między autorem a czytelnikiem. To on właśnie wprowadza w świat przedstawiony: fabułę, tło wydarzeń, kreacje bohaterów. Narrator może zajmować różne pozycje wobec tego świata, w różnym stopniu ujawniać się – stąd wynikają odmienne typy narracji.
- Narrator abstrakcyjny (inaczej wszechwiedzący) – jest na zewnątrz świata przedstawionego, o którym wie wszystko; przedstawia bohaterów, wprowadza wydarzenia. Narrator typowy dla powieści realistycznej.
Przykłady: Zbrodnia i kara Dostojewskiego, Nad Niemnem Orzeszkowej, Ojciec Goriot Balzaka.
- Narrator konkretny – znajduje się wewnątrz świata przedstawionego, bierze udział w wydarzeniach albo z jego punktu widzenia są one pokazywane.
Rodzaje narracji:
- Autorska (trzecioosobowa) – właśnie w niej występuje narrator abstrakcyjny, mniej lub bardziej obiektywnie przedstawiający świat przedstawiony.
- Pamiętnikarska (pierwszoosobowa) – pojawiają się formy 1. osoby liczby pojedynczej („ja”) i subiektywne spojrzenie na świat przedstawiany (opowiadacz jest świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń!). Najłatwiej ją wskazać w różnego rodzaju tekstach wspomnieniowych, np. Pamiętnikach Paska, Pamiętniku z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.
- Monolog wewnętrzny – przytoczenie wewnętrznej „wypowiedzi” bohatera (przybiera formę mowy niezależnej lub pozornie zależnej). Dawniej wyraźnie wydzielany; w powieściach nowszych pojawia się tendencja do zacierania granicy między monologiem wewnętrznym a relacją narratora – to pozwala pokazać rzeczywistość z punktu widzenia bohatera, ale też jego psychikę, sposób myślenia. Niekiedy przybiera kształt tzw. strumienia świadomości (np. Ulisses Joyce’a).
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
- Narracja auktorialna – opowiadacz jest ukryty, na świat przedstawiony patrzy z dystansem, nie bierze udziału w wydarzeniach.
- Narracja personalna – obraz świata przedstawionego jest taki, jaki jawi się w świadomości bohatera / bohaterów.
- W narracji pierwszoosobowej mogą mieszać się ze sobą obydwa wymienione typy.
Przykłady:
- Narracja autorska (trzecioosobowa)
Na początku lipca, gdy żar lał się z nieba, pod wieczór pewien młodzian wychynął ze swej komórki, którą odnajmował od lokatorów (…). Na schodach szczęśliwie uniknął spotkania ze swoją gospodynią (…). Zalegał gospodyni z opłatą komornego i bał się spotkania z nią.
Działo się tak nie dlatego, że był tchórzliwy czy nieśmiały (…).
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
- Narracja pierwszoosobowa
Przysłał do mnie król JMość pana Straszowskiego, sługę swego, z listami, prosząc solenniter [usilnie] o darowanie wydry, którą chowaną miałem, tak rozkoszną, że wolałbym był partem substancyjej [część majątku] mojej dać aniżeli onę, com ją tak kochał (…). Przeczytawszy listy zacudowałem się (…) i pytam: „Dla Boga! cóż to królowi JMości po tym?” Powiedział poseł, że bardzo król JMość żąda i prosi. Ja dopiero, że nie masz tej rzeczy u mnie, co by miała być odmowna królowi JMości. Ale mi było tak miło, jakoby mię ostrym grzebłem po gołej skórze drapał.
Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki
- Przykład monologu wewnętrznego
Na taką rzecz chcę się porwać, a równocześnie błahostki sprawiają, że truchleję ze strachu – pomyślał. Hmmm. Rzeczywiście… Wszystko jest w rękach człowieka i wszystko może mu uciec sprzed nosa jedynie na skutek tchórzostwa…
(monolog wewnętrzny Raskolnikowa – bohatera Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego)
Dramat
Rodzaj literacki, w którym podstawową formą wypowiedzi są dialogi i monologi bohaterów. W utworach tego typu nie występuje nadrzędny podmiot mówiący, z którym mamy do czynienia w liryce czy epice. Świat przedstawiony jest bezpośrednio dostępny – odbiorca sam go ocenia i interpretuje, nie sugerując się subiektywną oceną narratora czy „ja” lirycznego.
Narrator w dramacie – występuje bardzo rzadko i znajduje się poza światem przedstawionym (nie bierze udziału w wydarzeniach). Tak określany jest ktoś, kto relacjonuje dziejące się poza sceną wydarzenia ważne dla rozwoju akcji, kto komentuje wydarzenia. Przykłady:
- chór w tragedii antycznej,
- utwory Bertolta Brechta (np. Matka Courage),
- niekiedy słuchowiska radiowe.
Monodram – utwór sceniczny – zazwyczaj jednoaktowy – przeznaczony dla jednego aktora. Monolog tego jedynego bohatera przypomina niekiedy formę dialogu – prowadzonego z publicznością czy jakimś wyimaginowanym partnerem.
Przykłady: Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza, Biała bluzka Agnieszki Osieckiej. Taki kształt przyjmują też często sceniczne adaptacje, np. utworów lirycznych (teatr jednego aktora).
