Na podstawie jakich wydarzeń wnioskujemy o postawie bohaterów?
- Oczumiełow – daje się poznać jako ograniczony rewirowy, interweniujący w sprawie pogryzienia złotnika.
- Chriukina przez nieznajomego psa. Jego decyzje i uczucia balansują pomiędzy chęcią zabicia psa i ukarania jego pana, a podlizywaniem się ewentualnemu potężnemu właścicielowi charta. Ostatecznie panem psa okazuje się brat generała.
- Czerwiakow – rozśmiesza czytelnika panicznym strachem przed dyrektorem, w obecności którego ośmielił się przypadkowo kichnąć w teatrze. Niewspółmierność winy bohatera do przeprosin bawi. Bohater ponosi klęskę, bo swym lizusostwem i natręctwem, miast ułagodzić, rozjusza dygnitarza. W efekcie umiera, nadmiernie przejęty niełaską Bryzżałowa, który w dodatku nie jest jego przełożonym.
W jakich motywach może pojawić się bohater?
Władza
Czerwiakow, i Oczumiełow są jedynie niskimi rangą carskimi urzędnikami, przywiązującymi nadmierną wagę do godności swych zwierzchników, ich znaczenia i siły. Nadmierny szacunek dla władzy i paniczny strach przed nią uniemożliwiają im logiczne myślenie, odbierają komornikowi i rewirowemu zdrowy rozsądek. Prowadzą do ośmieszenia się bohaterów, a nawet ich całkowitej klęski (Śmierć urzędnika).
- Taki zastraszony mały urzędnik – czynownik został też opisany w Panu Tadeuszu w anegdocie Telimeny: ze strachu przed wielkim łowczym dworu daje on sobie wmówić, że piesek, którego udusiły jego charty był… kotną łanią.
- Lojalność wobec carskiej władzy i bezmyślny szacunek dla niej żywią też żołnierze carscy opisani w wierszu Adama Mickiewicza Reduta Ordona, bohaterowie III części Dziadów z salonu Nowosilcowa czy bohater słynnej komedii Gogola Rewizor – Horodniczy.
Jednak nie tylko strach przed władzą cara i jego urzędników wywołuje takie reakcje – podobny mechanizm obserwujemy w związku z niemal każdą silną, despotyczną władzą. Strach przed władzą odczuwa zarówno bohaterka antyczna Ismena z tragedii Antygona Sofoklesa, jak i bywalcy dworu Nerona z powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis. Podobnie, jako pełne strachu i służalczości, opisuje stosunki na cesarskim dworze Herbert w uniwersalnym wierszu Powrót prokonsula, oddającym pułapki władzy totalitarnej.
Hierarchia społeczna
Urzędnicy, opisani w opowiadaniach Czechowa, nadmierną wagę przywiązują do hierarchii społecznej. Miejsce w tej hierarchii decyduje ich zdaniem o wartości człowieka. Podobnie myślą np. król z Małego Księcia czy Grabiec z Balladyny – od bohaterów Czechowa różni ich jednak to, że oni – głupio, bo głupio, ale jednak – rządzą, podczas gdy mali urzędnicy nawet o rządach nie marzą.
Czerwiakow i Oczumiełow jedynie bezmyślnie drżą przed władzą, znają swoje miejsce w hierarchii społecznej: są niezwykle uniżeni wobec przełożonych, ale też bywają służbistami, surowymi wobec zależnych od nich obywateli (Oczumiełow wobec pogryzionego złotnika Chriukina).
Moralność
O bohaterach opowiadań Czechowa można mówić też w kontekście moralnym.
Oczumiełow swój wyrok w sprawie psa, który pogryzł Chriukina, uzależnia od tego, czyj jest to pies. Jeśli bezpański, zasługuje na śmierć, a osoba pogryziona przez niego na troskę. Jeśli zaś młody chart należy do generała lub jego brata, sytuacja się odwraca: to o psa należy zadbać, a osobę pogryzioną zlekceważyć, doznaną przez nią krzywdę zbagatelizować.
Lizusostwo
Oczumiełow z Kameleona Czechowa jest lizusem. Pragnie za wszelką cenę podlizać się generałowi i jego bratu. Dlatego jest w stanie zaprzeczać oczywistym faktom, byle bronić interesów osób wyższych rangą.
Jest gotów nie widzieć krzywdy pogryzionego pijanego człowieka, woli nazwać gryzącego innych psa „niebrzydkim pieskiem”, dba, by został odprowadzony do domu generała. W lizusowski sposób wypowiada się o rodzinie dostojnika. Nachalnie wypytuje o sprawy osobiste generała, jego uczucia i zdrowie – a wszystko to, by pochwalić się oddaniem, lojalnością.
Z kolei bohater Śmierci urzędnika, Czerwiakow tak przesadza z lizusostwem, że wreszcie wpędza się w prawdziwe kłopoty, naprzykrzając się dyrektorowi z przeprosinami za przypadkowe kichnięcie w jego obecności. W efekcie, wskutek nadmiernych stresów, wyrzucony z gabinetu dygnitarza Czerwiakow umiera.
Konformizm
Maksymalne dostosowywanie się do sytuacji, częste zmienianie poglądów przypominające przybieranie różnych barw przez kameleona to cecha zarówno carskich urzędników, zwłaszcza Oczumiełowa, jak i np. Papkina z Zemsty Fredry. Papkin, podobnie jak Oczumiełow szuka możnych protektorów, a poglądy swe i postawę dostosowuje do poglądów i interesów powodujących nim panów: Cześnika i Wacława, syna Rejenta.
Typowymi konformistami, jak służalcy Czechowa, są wysługujący się władcom dworacy wszystkich epok (Quo vadis, Dziady cz. III, Powrót prokonsula) i ludzie słabi, dostosowujący się do rządzących, np. wuj Eugeniusz z Tanga Mrożka czy Ismena z Antygony Sofoklesa.
Tchórzostwo
Czerwiakow i Oczumiełow są tchórzami, pozbawionymi kręgosłupa moralnego, tak jak Horodniczy, bohater Rewizora, za wszelką cenę podlizujący się rzekomemu zwierzchnikowi. Takim tchórzem jest też bohater Zemsty Papkin, próbujący jednocześnie służyć Cześnikowi i Wacławowi, i panicznie bojący się obu.
Humor
Tchórzostwo i konformizm bohaterów Czechowa doprowadzone do absurdu bardzo śmieszą. Przestraszony urzędnik, tracący głowę w obliczu zwierzchnika bawi – bo myśli nielogicznie, działa nielogicznie, żałośnie podlizuje się. Starając się wypaść jak najlepiej, paradoksalnie urzędnik-służalec nieraz wypada bardzo źle, tak jak Czerwiakow ze Śmierci urzędnika, który miast zyskać wybaczenie dyrektora, rozgniewał go i naraził się na jego niechęć.
Jeszcze dalej poszedł Gogol w Rewizorze, pokazując pomyłkę lizusa i łapownika, który ze strachu za swego zwierzchnika wziął zwykłego oszusta bez grosza przy duszy.
Kto jest przeciwieństwem konformistów?
Buntownicy – sprzeciwiający się władcom, wypowiadający wojnę porządkowi społecznemu i wszelkim ograniczeniom, np. Antygona z dramatu Sofoklesa, Romeo i Julia oraz Hamlet – bohaterowie dramatów Szekspira, bohaterowie romantyczni czy Artur z Tanga Sławomira Mrożka.
Konformizm – dostosowywanie się do sytuacji, zmienianie własnych poglądów z wygodnictwa i dla własnych korzyści, ze strachu.
Skojarzenia z innymi bohaterami
- Czynownik z Pana Tadeusza z anegdoty Telimeny – nadmiernie przestraszony interwencją wielkiego łowczego dworu, Kozodusin.
- Papkin z Zemsty – lizus, tchórz, konformista.
- Dworzanie i dostojnicy państwowi z otoczenia Nerona z Quo vadis Sienkiewicza– konformiści spełniający wszystkie zachcianki władcy i ślepo mu posłuszni, zastraszeni.
- Ismena z Antygony Sofoklesa – konformistka, bardzo bała się Kreona.
- Nauczyciele służbiści z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego.
Spoza programu
- Służalcy z dworu Nowosilcowa z III części Dziadów Adama Mickiewicza – nadmiernie oddani carowi.
- Horodniczy z Rewizora – bohater komedii Mikołaja Gogola, któremu strach przed kontrolerem ze stolicy odbiera zdrowy rozsądek i każe przybłędę wziąć za carskiego urzędnika.
- Rosencrantz i Guildenstern – bohaterowie Hamleta Williama Szekspira, fałszywi przyjaciele tytułowego bohatera, ślepo oddani nieuczciwej, zbrodniczej parze królewskiej.
Zobacz: