Kto jest autorem Śmierci urzędnika? Co o nim wiesz?
Antoni Czechow – słynny rosyjski autor dramatów i opowiadań. Jego sztuki są wystawiane do dziś z wielkim powodzeniem, były też filmowane na różnych kontynentach.
Do jego najbardziej znanych sztuk należą Trzy siostry, Wiśniowy sad, Wujaszek Wania, Płatonow.
Kiedy rozgrywa się akcja Śmierci urzędnika?
Pod koniec XIX wieku w Rosji. W tym czasie krajem rządził car Aleksander III. To on rozpoczął akcję rusyfikacji Królestwa Polskiego. Rosja za jego czasów to państwo o rozwiniętej biurokracji, oparte na szeregach wiernych i niekiedy ograniczonych urzędników. Wszechwładnie panowało wtedy donosicielstwo, a wolną myśl gasiła cenzura. Kariery mogli robić tylko ci, którzy ślepo ufali carowi i byli mu posłuszni.
Ile trwa akcja?
Trzy dni.
Gdzie rozgrywa się akcja?
W teatrze, domu głównego bohatera i urzędzie w jakimś rosyjskim miasteczku.
Kto jest głównym bohaterem?
Iwan Dymitrycz Czerwiakow, egzekutor (komornik), czyli niski rangą urzędnik (czynownik).
Gdzie rozpoczyna się akcja?
W teatrze.
Gdzie siedzi Czerwiakow?
W drugim rzędzie.
Jaką sztukę ogląda?
Dzwony kornewilskie.
Jak się czuje początkowo w teatrze?
Jest zadowolony i zrelaksowany, czuje się błogo.
Co wzbudza nagły niepokój Czerwiakowa?
Kichnięcie. Wie wprawdzie, że może ono się przytrafić każdemu, gdy jednak zauważa, że parsknął na siedzącego przed sobą staruszka, Bryzżałowa, dyrektora departamentu komunikacji, wpada w panikę.
Jak się zachowuje po tym incydencie?
Przeprasza staruszka, przeszkadzając mu zarazem oglądać spektakl. Ten zapewnia, że nic nie szkodzi i prosi, by Czerwiakow pozwolił mu słuchać. Od tej pory dręczy go niepokój i nie może już czerpać przyjemności z oglądania spektaklu.
Kiedy Czerwiakow ponownie przeprasza Bryzżałowa?
Podczas przerwy (antraktu).
Jak reaguje Bryżałow?
Dziwi się, zapomniał już o całym incydencie, reaguje z pewnym rozdrażnieniem.
Jak zwraca się Czerwiakow do oplutego staruszka?
Ekscelencjo.
Jak odbiera to zachowanie Czerwiakow?
Jako złość. Postanawia jeszcze raz przeprosić staruszka.
Czy Bryzżałow jest bezpośrednim przełożonym Czerwiakowa?
Nie.
Jak zachowuje się w domu Czerwiakow?
Niepokoi się i opowiada żonie o zdarzeniu.
Jak reaguje żona?
Początkowo się niepokoi, ale gdy dowiaduje się, że opluty nie jest bezpośrednim przełożonym męża, uspokaja się.
Co radzi mężowi?
Ponowną wizytę u Bryzżałowa i przeprosiny.
Co czyni Czerwiakow po takiej radzie żony?
Idzie, wystrojony w galowy mundur i pięknie ostrzyżony do dyrektora departamentu. Czeka w kolejce wśród wielu petentów, aż przychodzi jego kolej. Usiłuje przeprosić Bryzżałowa, ale ten uznaje jego zachowanie za niedorzeczne i prosi następnego petenta. Przerażony Czerwiakow podejmuje jeszcze jedną próbę przeproszenia dyrektora, ale ten zarzuca mu, że robi sobie kpiny.
Jak dalej postępuje Czerwiakow?
Postanawia napisać list do dyrektora, próbuje, ale nic mu z tego nie wychodzi. W końcu idzie ponownie do dygnitarza i przeprasza go jeszcze raz.
Jak reaguje dygnitarz?
Wyrzuca Czerwiakowa.
Co się dzieje z Czerwiakowem po tym wydarzeniu?
Jest przerażony. Wraca do domu, kładzie się i umiera w galowym mundurze na kanapie.
Jakie cechy podrzędnego urzędnika zostały ośmieszone w opowiadaniu?
Nadmierna służalczość, strach przed przełożonymi, podporządkowanie im, nadmierny szacunek dla ludzi wyższych rangą i przywiązanie do podległości służbowej. A także brak wyobraźni, małostkowość, brak samokrytycyzmu.
Co jeszcze krytykuje Czechow w swoim tekście?
Biurokratyczny system, który sprzyja kształtowaniu takich ludzi jak Czerwiakow pozbawionych indywidualności, bojących się własnego cienia, mało krytycznych, ograniczonych.
Z czym kojarzy się nazwisko Czerwiakow?
Z czerwem, larwą, robakiem. Nie kojarzy się więc zbyt dobrze.
Jaką funkcję pełni to nazwisko?
To nazwisko znaczące, tak jak na przykład Raptusiewicz, Milczek, Papkin w Zemście.
Co wywołuje efekt humorystyczny w tym utworze?
Między innymi nazwisko Czerwiakow i mentalność nadmiernie przerażonego urzędnika czy uwaga narratora, iż żona bohatera przestała się przejmować uchybieniem męża, gdy dowiedziała się, że Bryzżałow nie jest jego bezpośrednim przełożonym.
Śmieszne wydaje się też zestawienie nieumyślnego zachowania Czerwiakowa (chrząknięcie, nieumyślne oplucie) z jego zachowaniem świadomym (nadmierna służalczość wobec przełożonych).
Zabawne jest też zderzanie sfery prywatnej, bardzo przyziemnej, ze sferą oficjalną, zderzanie prozy życia, a nawet jego naturalizmu (oplucie, łysina dyrektora) ze sztywną urzędniczą hierarchią (Czerwiakow natychmiast uświadamia sobie, że łysy staruszek to dyrektor).
Najzabawniejsza jednak wydaje się niewspółmierność winy Czerwiakowa do jego wielokrotnych przeprosin oraz sprzeczność intencji przepraszającego (który chce maksymalnie uniżenie zachować się wobec przełożonego) z tym, jak jego zachowanie jest przyjmowane – Czerwiakow chce udobruchać dyrektora, tymczasem go męczy, irytuje, w końcu rozwściecza. Zabawna jest narastająca frustracja urzędnika i złość przełożonego.
Zabawny efekt daje też paradoksalnie śmierć urzędnika, która następuje z tak błahego powodu jak narażenie się wyższemu rangą urzędnikowi. Wreszcie – śmieszy aura tej śmierci (na kanapie w mundurze galowym).
Efekt humorystyczny wywołuje, mówiąc w skrócie fakt, że błahostka staje się przyczyną tragedii.
Czy znasz jakieś inne utwory, w których mowa o bezmyślności i ograniczeniu urzędników oraz biurokracji w państwie carskim?
Takim utworem bardzo często wystawianym na scenach jest Rewizor Gogola – to komedia wyśmiewająca brak rozsądku, łapownictwo, lizusostwo i ślepe zaufanie prowincjonalnych notabli wobec rzekomego rewizora – przedstawiciela władzy, który na końcu okazuje się oszustem. Nie masz obowiązku znać tej sztuki, nie jest lekturą, ale warto ją obejrzeć, to niezwykle zabawna historia.
W lekturach szkolnych z biurokratycznym systemem i ślepym posłuszeństwem w carskiej Rosji spotkałeś się na pewno w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego, gdzie mowa np. o ograniczeniu czy łapownictwie nauczycieli i inspektorów.
O ślepym posłuszeństwie wobec cara mowa też w Reducie Ordona Adama Mickiewicza – oto znamienny cytat:
Car dziwi się – ze strachu drżą Petersburczany,
Car gniewa się – ze strachu mrą jego dworzany,
Ale sypią się wojska, których Bóg i wiara
Jest Car. – Car gniewny: umrzem, rozweselim Cara.
Zobacz:
Napisz sprawozdanie z lektury opowiadania Antoniego Czechowa Śmierć urzędnika