Co to jest książka?

Odpowiedź niby łatwa, bo na hasło książka pojawia się nam przed oczyma zespolony zestaw kartek papieru, oprawiony okładką. Gdybyśmy jednak próbowali zastanowić się nad tym głębiej, powstałoby pytanie, czy na pewno książkę należy kojarzyć z formą papierową. Zwłaszcza teraz – w dobie komputerów i Internetu. Pan Tadeusz w formie papierowej jest książką. Ale czy Pan Tadeusz zgrany na CD-ROM-ie albo w Internecie też nią będzie? Na to pytanie trudno odpowiedzieć. Egipcjanie uznawali za książki zwoje papirusu, ludzie w średniowieczu książkami nazywali drewniane tabliczki połączone ze sobą. Jeszcze niedawno kryteria przyjmowane przez nas w odniesieniu do książki były jasne. Każdemu kojarzyła się ona z zasobem informacji przekazanych na papierowych kartkach zszytych ze sobą lub sklejonych, obłożonych chudszą lub grubszą okładką. W tej chwili tych kryteriów nie jesteśmy pewni. Ale Słownik języka polskiego cały czas podaje tradycyjną definicję:

Książka – pewna liczba złożonych, zbroszurowanych i oprawionych arkuszy papieru, zadrukowanych tekstem literackim, naukowym lub użytkowym; dzieło wydane lub przeznaczone do wydania w tej postaci; tekst wydrukowany na tych arkuszach.

 

Zanim powstała – historia pisma i książki

Najstarsze sposoby zapisu:

  • rysunki na skałach, kłach morsów, kościach i skórach zwierząt;
  • różnego kształtu i różnej wielkości supełki na sznurkach;
  • karbowane znaki i nacięcia na kijach.

Starożytny Egipt:

pismo hieroglificzne (hieros = święty, glyfein = rzeźbić) – pismo obrazkowe.
4000 lat p.n.e.– 2 rodzaje pisma:
język urzędowy, administracyjny – uproszczone obrazki
pismo hieratyczne (pochylone)
pismo demotyczne (jeszcze bardziej uproszczone)
język uroczysty, artystyczny – bardziej dekoracyjne obrazki

Asyria i Babilonia:

Tabliczki gliniane, na których napisy wykonywano specjalnym rylcem.
Pismo sumeryjskie.
Proste pismo obrazkowe (piktograficzne).
Pismo klinowe (ciąg kresek różnej długości i o różnym kącie nachylenia).
Pismo literowe (fonetyczne).

 

Pierwsze książki:

MEZOPOTAMIA
Książka = ciężkie i grube tabliczki gliniane. Na końcu każdej tabliczki dane o książce (tzw. kolofon). Tekst wpisywano specjalnym rylcem.

EGIPT
Książka = zwój papirusu. Staroegipski rulon składał się najczęściej z 20 sklejonych ze sobą arkuszy papirusu. Po rozłożeniu zwój miał około 20 metrów długości. Do jego przewijania w czasie czytania służył jeden drążek umocowany na końcu, potem – dwa drążki po obu stronach zwoju. Tekst wpisywany był czarnym i czerwonym atramentem. Pojemnikami na zwoje były gliniane dzbany lub skrzynie.

CHINY
Książka = kartki papieru. Papieru jako materiału do pisania Chińczycy używali już w VIII w. p.n.e. Od Chińczyków w XII w. papier przejęli Europejczycy.
A w XVI w. zaczęto drukować na papierze.

GRECJA
Książka = kodeks (od caudex – pień drzewa) – początkowo złożone jak strony tabliczki drewniane, później pergaminowe. Najstarszy to Codex Sibaiticus – rękopis Biblii z IV w. n.e.

„Książkowe” zabytki

  • Kamień z Rosetty – podczas wyprawy Napoleona I do Egiptu (1799) w Delcie Nilu, w pobliżu miejscowości Rashid, znaleziono czarną bazaltową tablicę, na której wyryte były napisy w dwóch językach (egipskim i greckim). Dzięki temu znalezisku francuski językoznawca Jean Louis Champollion rozszyfrował tekst i opracował pierwszy słownik i pierwszą gramatykę języka egipskiego.
  • Papirus Prisse (czytaj: pris) – staroegipski zwój uznawany za najstarszą książkę świata (z III tysiąclecia p.n.e.). Obecnie przechowywany w paryskiej Bibliotece Narodowej.
  • Biblia 42-wierszowa – pierwsze drukowane dzieło Gutenberga. Nazwana 42-wersową od liczby wierszy na stronie. Biblię tę Gutenberg wydrukował w roku 1456 w dwustu egzemplarzach.
  • Pierwsza encyklopedia – 30-tomowa encyklopedia wydana w XVIII w. przez Francuzów: Diderota i d’Alamberta.

 

Druk – wielki przełom

I znowu Europę wyprzedziły Chiny
Chińczycy pierwsze książki drukowali już w XI wieku. Jan Gutenberg wpadł na pomysł z ruchomymi czcionkami niezależnie od Chińczyków. Oprócz czcionek wynalazł farbę i prasę drukarską.
Prasy drukarskie (niem. presse) – pierwsze ręcznie obsługiwane narzędzia do drukowania.
Maszyny drukarskie – prasy częściowo obsługiwane mechanicznie. Pierwsze maszyny powstały na początku XIX w.

Druk (niem. druck) – nacisk, przyciskanie. Drukowanie pierwszych książek polegało na wielokrotnym odciskaniu tekstu i ilustracji. W Polsce jako pierwsze zaczęły funkcjonować drukarnie krakowskie już około lat 1473-1475.

W jaki sposób wykorzystywano ruchomą czcionkę?
W specjalnej formie układano czcionki składające się na tekst, smarowano je farbą i przyciskano do nich arkusz papieru. Litery odbijały się na papierze w tylu egzemplarzach, na ile było zapotrzebowanie.

Jakie znaczenie miał wynalazek Gutenberga?

  • odtąd nie trzeba będzie przepisywać książek,
  • książka stanie się towarem tanim, dostępnym dla wielu ludzi,
  • powiększy się liczba osób wykształconych,
  • bez druku nie byłoby reformacji – przełomu w Kościele zapoczątkowanego przez Marcina Lutra. W drukarni powielono tezy Lutra oraz Biblię przetłumaczoną na język niemiecki.

 

Książki a adaptacje filmowe

Wiele książek doczekało się adaptacji filmowych. Ostatnio reżyserzy podejmują się nawet filmowania książek, które wydają się nie do uchwycenia kamerą. I trzeba przyznać – dosyć często się takie przedsięwzięcia udają. Największym sukcesem jest ostatnio Władca Pierścieni. Już dawno znawcy dzieła Tolkiena zawyrokowali, że tego sfilmować się nie da – bo za dużo szczegółów trzeba by ująć, bo książka jest zbyt bogata w przedziwne miejsca, stwory. Tymczasem udało się – Nowozelandczyk Peter Jackson pokonał wszystkie bariery techniczne. Pierwsza część filmu jest doskonała – oby kolejne części nie zawiodły fanów prozy Tolkiena.

Za dzieła niesceniczne i niefilmowe uchodziły też utwory Adama Mickiewicza. Okazało się jednak, że film można zrobić nawet z epopei pisanej 13-zgłoskowcem. Adaptacji Pana Tadeusza dokonał Andrzej Wajda – reżyser, którego obecnie można złapać gdzieś w ruinach zamku w Ogrodzieńcu. Tam Wajda kręci… filmową wersję komedii Zemsta Aleksandra Fredry.

W teście egzaminacyjnym może przydać się wiedza o filmowych adaptacjach książek, szczególnie tych lekturowych i narodowych. Oto mała powtórka.

 

Książki a życie

Czy książki mogą wpływać na nasze życie, pomagać nam w podejmowaniu decyzji, zmieniać nasz los? Literatura mówi, że tak. Książka, którą bierzemy do ręki, może wciągnąć nas w niesamowitą przygodę, może nas odmienić, a czasem staje się nawet przyczyną śmierci. Krótka powtórka przed egzaminem: jaki wpływ miały książki na lekturowych bohaterów.

Ikar, Jarosław Iwaszkiewicz
Warszawa, lata II wojny światowej. Narrator jest jedyną osobą obserwującą w piękny, słoneczny, pozornie normalny dzień straszliwe zdarzenie. Ulicą idzie kilkunastoletni chłopiec tak bardzo pochłonięty lekturą książki, że nie zauważa, co się dzieje dookoła. Michaś (bo tak w myślach nazywa go narrator) zatrzymuje się na cypelku tramwajowym pośród innych przechodniów. Nie przestając czytać, chłopak rusza przed siebie wprost pod koła nadjeżdżającej furgonetki gestapo. Jest za późno na odwrót i jakiekolwiek tłumaczenia. Hitlerowcy wpychają chłopca do samochodu i jadą w kierunku alei Szucha. Los Michasia jest przesądzony – z siedziby gestapo nikt nie wraca. Michaś przez swą nieuwagę wpakował się w tarapaty. Prawdopodobnie zapłaci za to życiem. Gdyby nie książka, Michaś uniknąłby kłopotów. Ale zagapił się, nie dostrzegł zagrożenia, zachował się lekkomyślnie jak syn Dedala – Ikar, który nazbyt zbliżył się do słońca. Jego pióra roztopiły się i chłopiec spadł do morza.

A… B… C…
Jak utrzymać polską kulturę w trudnym okresie zaborów? Czytać polskie książki, pokazywać dzieciom to, co najbardziej narodowe, bez czego zatraciłyby swoją tożsamość. Zaborca celowo zakazał nauki języka polskiego w szkole. Ale nie tak łatwo stłamsić polski naród. Nauczycielek, takich jak Joanna, było w okresie zaborów wiele – mimo zakazu, groźby aresztu czy innej kary nie poddawały się. Uczyły dzieci liter z polskich elementarzy, a może nawet śpiewały cicho Rotę Marii Konopnickiej: Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród/ Nie damy pogrześć mowy…

Don Kichot
Gdyby nie szalone księgi o błędnych rycerzach, siedziałby sobie Don Kichot w swoim domu, uprawiał ogródek i ani by myślał o dalekich wyjazdach i szalonych przygodach. Czytał, czytał, czytał i w końcu postanowił wcielić w życie wszystko, czego się dowiedział. Postanowił naprawić świat. Sporządził sobie rycerską zbroję, znalazł giermka i ruszył w drogę. W oczach sąsiadów, służby i wszystkich napotkanych ludzi uchodził za wariata, któremu książki pomieszały rozum. Bo czy przy zdrowych zmysłach może być człowiek, który na chudej szkapinie, z kopią w dłoni rusza do boju z wiatrakami albo napotkaną wieśniaczkę nazywa damą z Toboso? Źle skończył Don Kichot przez te książki, których się naczytał. Uwierzył, że są prawdziwe, nie dostrzegł, że fikcja literacka nie przystaje do życia.

Józef Skawiński
Polski emigrant po wielu latach tułaczki osiadł w Aspinwall na małej wyspie gdzieś na Atlantyku, gdzie otrzymał posadę latarnika. W końcu poczuł się szczęśliwy. Czuł, że w tym miejscu przyjdzie mu spędzić resztę życia w spokoju i ciszy. Niestety, spokój pewnego dnia zakłóciła mu przesyłka, którą niespodziewanie otrzymał. W paczce były książki – pośród nich jedna szczególna, która przyniosła mu radość i cierpienie, przywróciła wspomnienia o dalekiej ojczyźnie, ale zabrała harmonię, na którą stary latarnik czekał latami. Była to książka wyjątkowa dla każdego Polaka – Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Skawiński tak się w niej zaczytał, że zapomniał o całym świecie, o obowiązkach, które na nim ciążyły. Zapomniał zapalić latarnię – mało brakowało, a przepływający statek rozbiłby się o skały. Skawiński stracił posadę latarnika, opuścił wyspę i ruszył w dalszą tułaczkę. Czy książka stała się dla niego błogosławieństwem, czy przekleństwem – nie wiadomo. Autor noweli Latarnik, Henryk Sienkiewicz, każe nam wierzyć, że święta księga polskich emigrantów dała im bardzo wiele – kawałek ojczyzny przeniesiony na karty epopei, wzruszenie, radość, chwile szczęścia podczas lektury.

Książki w domu Wańkowiczów
Melchior Wańkowicz – reportażysta i powieściopisarz – w książce Ziele na kraterze pisze o sobie, swoim domu, córkach: Krysi i Marcie. Ich dom jest prawdziwie literackim domem. Książki czytane od kołyski, konkursy literackie, pisarze i poeci goszczący w domu Wańkowiczów tworzą atmosferę, w której wychowują się dziewczynki. Jedna z najważniejszych książek czytanych we wczesnym dzieciństwie Wańkowiczówien to Ogniem i mieczem Sienkiewicza. Biedny pan Podbipięta! Jego los porusza i roztropną Krysię, i trzpiotkę Martę, zwaną Tili. Literackim tropem wytyczonym przez ojca pójdzie Marta – przyszła pisarka i dziennikarka. Życie Krysi przerwie wojna – dziewczyna zginie w powstaniu warszawskim.

Bastian z Niekończącej się opowieści Michaela Ende
Książka, którą otrzymał od dziwnego księgarza, przeniosła go w świat baśni, niesamowitej przygody. Opowieść, którą zaczął czytać, splata się z jego życiem, zmusza go do włączenia się w przebieg zdarzeń. Bastian jest tym przerażony, ale ta żywa książka okazuje się mieć właściwości terapeutyczne. Chłopiec może w końcu wyrazić swój ból po śmierci mamy, przestaje się czuć samotny, znajduje książkowego przyjaciela – Atreju, pokonuje swoją nieśmiałość. Dzięki swej rozbudowanej fantazji ocala świat marzeń. Nie będzie się już bał ani szkoły, ani swych złośliwych kolegów.

Marcin Borowicz (Syzyfowe prace)
Książki w życiu Borowicza to nie tylko zakazane księgi patriotyczne ukrywane na stancji pani Przepiórkowskiej. Do tych początkowo wcale Marcinka nie ciągnęło. Chętniej wczytywał się w książki „prawomyślne” – ku uciesze rosyjskich nauczycieli. Wierzył w wielkość cara i Rosji, jej ideologię, przygotowywał odczyty i referaty. Książki wytyczyły mu drogę, w którą święcie wierzył, która dawała mu poczucie bezpieczeństwa. Wszystko do czasu. Cała ideologia, którą Borowicz zbudował, legła w gruzach na pewnej lekcji, kiedy to niepokorny Bernard Zygier wyrecytował Redutę Ordona Mickiewicza. Marcin zaczął odbudowywać swój świat wartości. Czytał wszystko, co dotąd napawało go lękiem, co było zakazane, konfiskowane przez zaborców. Zakazany owoc posmakował Borowiczowi i otworzył mu oczy na zupełnie nowe sprawy.

Mnisi z Imienia róży Umberta Eco
Średniowieczny klasztor, w którym mnisi zajmują się przepisywaniem książek i giną, jeden za drugim, w dziwnych okolicznościach. Przyczyną ich śmierci okazują się książki – nie wszystkie, lecz takie, których nie wolno było czytać. Rozwiązanie zagadki okazuje się proste – zakazane księgi mają posmarowane trucizną rogi kartek.

 

Biblioteka – zbiór książek

Biblioteka (gr. biblion – zwój papirusu, książka, pismo) to instytucja powołana do gromadzenia i udostępniania księgozbiorów albo gmach, pomieszczenie, w którym przechowuje się zbiory książek i udostępnia się je czytelnikom.

Rewers to formularz do zamawiania książek i kontroli ich wypożyczeń, wypełniany przez czytelnika. Nie w każdej bibliotece czytelnik musi złożyć rewers na książki. W małych wypożyczalniach to dyżurujący bibliotekarz dba o to, by każde wypożyczenie książki było odpowiednio zaksięgowane.

W dużych bibliotekach każdej nowej książce nadawany jest odpowiedni numer, który nazywany jest sygnaturą. Sygnatura składa się ze znaków cyfrowych lub literowo-cyfrowych. Umieszcza się ją w kilku miejscach na książce (na okładce, stronie tytułowej, na grzbiecie książki). Jeśli tytuł, którego szukasz, ma kilka sygnatur, najlepiej spisać je wszystkie.

 

Słynne biblioteki

  • Świątynia w Nippur (Babilon) – ogromne archiwum (może biblioteka) z tabliczkami klinowymi.
  • Niniwa – pierwsza skatalogowana biblioteka na Bliskim Wschodzie, założona przez króla asyryjskiego Assurbanipala (VII w. p.n.e.). Dzięki tej bibliotece (przechowującej około 100 tysięcy dzieł na glinianych tabliczkach) zachował się m.in. Poemat o Gilgameszu.
  • Aleksandria – najsłynniejsza i największa starożytna biblioteka (III w. p.n.e.). Mieściło się w niej od 400 tysięcy do 700 tysięcy zwojów. Wszystkie spłonęły w czasie kilku pożarów.
  • Biblioteka Łaskiego – cały księgozbiór został zgromadzony przez Erazma z Rotterdamu, który pod koniec życia sprzedał książki polskiemu humaniście Janowi Łaskiemu. Kiążki przewiózł do Polski sam Andrzej Frycz Modrzewski.
  • Biblioteka Jagiellońska – pierwsza polska biblioteka uniwersytecka otwarta w 1364 roku wraz z powstaniem Akademii Krakowskiej.
  • Biblioteka Narodowa – za pierwszą bibliotekę publiczną uznaje się bibliotekę założoną w 1747 r. w Warszawie, tzw. Bibliotekę Załuskich.

 

Książkowe związki frazeologiczne

  • Pożerać, pochłaniać, połykać książki – czytać książki chciwie, szybko, zachłannie, z zainteresowaniem.
  • Czytać w kimś jak w (otwartej) książce – odgadywać, co ktoś przeżywa, jakim jest człowiekiem, jaki ma charakter.
  • Mówić jak z książki – mówić płynnie, potoczyście, bez zająknięcia.
  • Mól książkowy – człowiek spędzający wiele czasu nad książkami, czerpiący wiedzę o życiu tylko z książek.
  • Biały kruk – książka rzadko spotykana na rynku wydawniczym, perełka wydawnicza

 

Słowniczek

  • Inkunabunał (łac. incunabula – powijaki, kołyska) – umowne określenie drukowanego dzieła powstałego przed rokiem 1501.
  • Skryptorium – pracownia, w której kopiowano księgi rękopiśmienne.
  • Kopista – przepisywacz książek; w średniowieczu przepisywaniem książek zajmowali się mnisi.
  • Inkaust – atrament.
  • Inicjał – ozdobna litera rozpoczynająca fragment tekstu.
  • Manuskrypt – rękopis.
  • Piktogram – znak pisma obrazkowego, napis wykonany pismem obrazkowym (piktograficznym).

 

Podział książek

  • słowniki
  • encyklopedie
  • książki popularnonaukowe
  • książki fabularne/beletrystyczne

Materiały do pisania w starożytnym Egipcie

  • kamień
  • drewno
  • glina
  • płótno
  • papirus

Materiały do pisania w Grecji i Rzymie

  • papirus
  • tabliczki drewniane pokryte woskiem
  • pergamin
  • skorupki zbitych naczyń ceramicznych (ostrakony).

Pismo
Pierwsze pismo złożone wyłącznie ze znaków fonetycznych (alfabet z Ugarit) = pismo fenickie. XIV w. p.n.e.

  • Pismo fenickie ok. X w. p.n.e. przejęli Grecy.
  • Grecy opracowują alfabet złożony z samogłosek i spółgłosek.

Papirus – wykonywany był z włókien rośliny Cibora papirus.

Pisarze (skrybowie) – byli szczególnie uprzywilejowani w społeczeństwie egipskim (nawet nie płacili podatków). Posługiwali się wszystkimi rodzajami pisma (hieroglificzne, hieratyczne, demotyczne). Przygotowywali wszelkie pisma urzędowe: listy, księgi rachunkowe, wyroki sądowe.

Zobacz:

Jak wynalezienie druku wpłynęło na rozwój nowej epoki?