4.
Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach i określ przypadek wszystkich wyrazów, które się deklinują.
A. Połowa polskich rzek ma wody, które nie nadają się do żadnego użycia.
Deklinacja zatem to odmiana przez przypadki. I tak:
połowa – rzeczownik odliczebnikowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
polskich – przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?)
rzek – rzeczownik, również dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?)
wody – rzeczownik, biernik liczby mnogiej (ma kogo? co?)
które – zaimek względny, mianownik liczby mnogiej (rozpatrujemy drugie zdanie składowe z domyślnym podmiotem)
żadnego – zaimek przeczący, dopełniacz liczby pojedynczej (nie nadają się do kogo? do czego?)
użycia – rzeczownik odczasownikowy, również dopełniacz liczby pojedynczej (nie nadają się do kogo? do czego?)
Pozostałe wyrazy to:
czasowniki: ma, nadają się,
partykuła przecząca nie,
przyimek do.
Uwaga 1.
Forma fleksyjna wody to także dopełniacz liczby pojedynczej rzeczownika woda. Jednakże w omawianym zdaniu wyraz wody jest z całą pewnością postawiony w liczbie mnogiej. Świadczy o tym nie tylko forma zaimka względnego które – także w liczbie mnogiej, lecz przede wszystkim orzeczenie drugiego zdania składowego: nie nadają się. Choć w liczbie mnogiej dla omawianego wyrazu biernik równa się mianownikowi, w tym zdaniu wyraz wody jest bez wątpienia biernikiem.
Uwaga 2.
Z ćwiczenia wynika, że z odmiennych części mowy nie deklinują się czasowniki – tym wyrazom przysługuje koniugacja, czyli odmiana przez osoby (i przez liczby). Nie jest to prawdą do końca – imiesłowy przymiotnikowe, ktore formalnie są czasownikami, podlegają deklinacji podobnie jak przymiotniki.
B. W pierwszej swojej wypowiedzi pani rzecznik mówiła o prawie jako o tarczy, która ma chronić obywatela.
pierwszej – liczebnik porządkowy, miejscownik liczby pojedynczej (w kim? w czym?)
swojej – zaimek dzierżawczy, miejscownik liczby pojedynczej (w kim? w czym?)
wypowiedzi – rzeczownik, miejscownik liczby pojedynczej (w kim? w czym?)
pani – rzeczownik, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
rzecznik – rzeczownik, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
prawie – rzeczownik, miejscownik liczby pojedynczej (o kim? o czym?)
tarczy – rzeczownik, miejscownik liczby pojedynczej (o kim? o czym?)
która – zaimek względny, mianownik liczby pojedynczej (zastępuje podmiot drugiego zdania składowego)
obywatela – rzeczownik, biernik liczby pojedynczej (chronić kogo? co?)
Poza tym w zdaniu znajdziemy
trzy czasowniki: mówiła, ma, chronić,
trzy przyimki (w oraz – dwa razy – o)
spójnik jako, tworzący tutaj wyrażenie porównawcze.
C. Wszystko zależy od tego, co zrobimy z tej zasady.
wszystko – zaimek uogólniający, rzeczowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
tego – zaimek rzeczowy, utworzony od formy mianownika to, dopełniacz liczby pojedynczej (od kogo? od czego?)
co – zaimek względny, biernik liczby pojedynczej (zrobimy kogo? co?)
tej – zaimek wskazujący, dopełniacz liczby pojedynczej (zrobimy z kogo? z czego?)
Cztery pozostałe wyrazy to dwa czasowniki (zależy, zrobimy) i dwa przyimki (od, z).
D. Później wyjechał na południe Francji, gdzie mieszkał u znajomych aż do śmierci.
W zdaniu przeważają wyrazy nieodmienne:
później to przysłówek,
na, do, u są przyimkami,
gdzie to zaimek względny i zarazem przysłowny (więc nieodmienny),
wyraz aż trzeba uznać za partykułę
wyjechał i mieszkał to oczywiście czasowniki.
A deklinują się tylko cztery wyrazy:
południe – rzeczownik, biernik liczby pojedynczej (wyjechał na kogo? na co? Uwaga w zdaniu jest podmiot domyślny „on”)
Francji – rzeczownik, dopełniacz liczby pojedynczej (południe kogo? czego?)
znajomych – rzeczownik, a nie przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (u kogo? u czego?)
śmierci – rzeczownik, dopełniacz liczby pojedynczej (aż do kogo? do czego?)
