Szyk zdania
Pytania testowe mogą sprawdzić, czy potrafisz wskazać szyk przestawny w zdaniu. Na drugim miejscu plasuje się zagadnienie poprawności zdań, bo – choć w polskim zdaniu można sporo przestawiać – niektóre konstrukcje są już nieprawidłowe. By zwycięsko wybrnąć z powyższych pułapek, trzeba mieć podstawową wiedzę o szyku zdania.
Oto ona – podana w formie kilku reguł:
- Imię stawiaj przed nazwiskiem.
Dobrze: Gorzej:
To był Henryk Sienkiewicz. To był Sienkiewicz Henryk.
- Wyraz określający stawiaj przy określanym.
Nie rozdzielaj biedaków – będą daleko, będzie marnie.
Dobrze: Źle:
Idę do ciebie, Maryś ukochana. Idę, Maryś, do ciebie, ukochana.
- Przymiotnik stawiaj przed rzeczownikiem
Jeśli zrobisz odwrotnie – trafisz w nazwę własną (albo ją stworzysz) lub w stałe określenie.
Dobrze: Głupio:
rude włosy, ciemne oczy, długie nogi włosy rude, oczy ciemne, nogi długie
czarne morze (może być każde, choćby nocą), ale Morze Czarne (tylko jedno, nazwa własna).
centralny dworzec (może być w każdym mieście), ale Dworzec Centralny (w Warszawie)
- Nie stawiaj zaimków (mi, cię, mnie, go, mu, się) ani na początku, ani na końcu zdania:
Dobrze: Źle:
Zrobiło mi się słabo. Zrobiło się słabo mi.
Gonił mnie mały zajączek. Zajączek mały gonił mnie.
Jak cię złapię, coś ci zrobię. Cię złapie jak, coś zrobię ci.
Bardzo pragnę go dogonić. Go dopędzić pragnę bardzo.
Bardzo pragnę mu się przyjrzeć. Bardzo pragnę przyjrzeć się mu.
Jak ją spotkam, to ucieknę. Ją jak spotkam, to ucieknę.
- Nie rozdzielaj przyimka od rzeczownika.
Dobrze: Źle:
Lubię siedzieć w domu. Lubię w siedzieć domu.
Piesek stał przy płocie. Stał przy piesek płocie.
Leżał piesek pod stołem. Leżał pod piesek stołem.
Wierzę w ciebie niemal na mur. Wierzę w ciebie na niemal mur.
Uwaga!
Poeci i pisarze często przestawiają szyk w zdaniu, aby stworzyć coś nowego, określić własny styl lub zadziwić czytelnika. Poetom i pisarzom uchodzi to na sucho – i z reguły, choć czujemy dziwność języka, doskonale rozumiemy znaczenie słów. Mistrzami szyku przestawnego byli poeci barokowi. Pisali na przykład takie tytuły:
- Poetowie polscy świeższy i dawniejszy na dworze helikońskim odmalowani (W. Kochowski)
- Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się (S. Twardowski)
Innym pisarzem, który upodobał sobie zaimki lub czasowniki na końcu zdania i na wsze czasy stało się to charakterystyczne dla jego stylu, był… Witold Gombrowicz. To on (a właściwie jego bohater w Ferdydurke) mówi słynne zdanie:
Słowacki wielkim poetą był!
Albo inne:
Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi!
Zapamiętaj!
Inwersja zdaniowa – tak określa się szyk przestawny w zdaniu, celowo zastosowany w wierszu lub w tekście prozatorskim. Z szykiem przestawnym jako specjalnym chwytem możesz się spotykać przy analizie poezji barokowej.
Wyraz na końcu zdania
Zauważ, że to, co umieszczamy na końcu zdania, jest najbardziej wyeksponowane, ma największe znaczenie, na to zwraca się uwagę odbiorcy. Zobacz:
- Jutro startujesz w zawodach o puchar świata!
- W zawodach o puchar świata startujesz jutro!
Pocieszająca informacja!
Poprawnego szyku w zdaniu uczymy się wraz z nauką mowy. Aby dobrze rozpoznać zdanie poprawne, nie potrzeba wielkiej wiedzy, intuicyjnie potrafimy wskazać zdanie, które biegnie gładko i to, w którym coś nie gra. Czasem – także to czujemy – szyk przestawny nie jest błędem, bo nie wpływa na zrozumienie zdania. Np. czy powiemy – spotkałem dziewczynę o zielonych oczach, czy spotkałem dziewczynę o oczach zielonych – niewiele zmienia.
Czasem zaś szyk przestawiony jest taki, że nic nie można zrozumieć – wtedy widzimy, że to błąd. Np.
W przypadku mi się klasówek zdarzyło kilku nie nic umieć.
Oczywiście:
W przypadku kilku klasówek zdarzyło mi się nic nie umieć.
Szyk zdania – ważne to, co na końcu!
- Jan Kochanowski mieszkał w Czarnolesie.
Eksponujemy miejsce zamieszkania Jana z Czarnolasu.
- W Czarnolesie mieszkał Jan Kochanowski.
Eksponujemy mieszkańca Czarnolasu.
- Jan Kochanowski mieszkał w Czarnolesie z rodziną.
Eksponujemy członków rodziny Jana z Czarnolasu.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c172-skladnia/13-zdanie-zlozone-wspolrzednie