Co to jest wypowiedzenie?

Przyjrzyjcie się poniższym przykładom:

  • braciszek, złodziej, tramwaj, papuga, jazda, las.
  • W trakcie jazdy tramwajem przez zielony las, braciszek odebrał złodziejowi swoje buty.
  • Na ramię broń!

Z pierwszego zespołu wyrazów nie można utworzyć żadnej logicznej całości, natomiast w przykładzie drugim – słowa układają się w sensowny sposób (użyto ich w odpowiednich formach gramatycznych i odpowiednim szyku). Podobną sytuację znajdziemy w przykładzie trzecim. Tu także mamy do czynienia ze świadomą konstrukcją składniową – wyrazy zostały ułożone w dobrej kolejności i dobrane pod względem form gramatycznych. Właśnie o takich konstrukcjach mówimy, że są… wypowiedzeniami.

Zapamiętaj!
Wypowiedzenie składa się z zespołu wyrazów zawierających logiczną treść i połączonych ze sobą według reguł gramatyki.

Zauważ, że wypowiedzenie jest pewnym odcinkiem w toku naszego mówienia, a zarazem – celową konstrukcją, za pomocą której możemy porozumieć się z mamą, tatą, koleżanką. Słowem – skomunikować się z odbiorcą (rozmówcą). To ważna funkcja wypowiedzeń.

Jakie znamy ich rodzaje?

Wypowiedzenie
. ↓ ↓
zdanie równoważnik zdania
(zawiera osobową (nie zawiera osobowej
formę czasownika); formy czasownika)

Co to jest – zdanie?

Oto przykłady:

Piszcie! (orzeczenie zostało wyrażone czasownikiem w trybie rozkazującym)
Odpoczywamy. (orzeczenie w trybie oznajmującym)
Poszlibyśmy. (orzeczenie w trybie przypuszczający)

Zapamiętaj!
Zdanie to czasownik w formie osobowej albo zespół wyrazów zawierających formę osobową czasownika, tworzących sensowną i zgodną gramatycznie całość.

Często są problemy z klasyfikacją wypowiedzeń typu:

  • W końcu po kryjomu wypito szampana.
  • W klasie ogłoszono dzień wolny od zajęć.
  • Przyrządzono tę potrawę bardzo smacznie.
  • Można sobie na tym połamać zęby.
  • Trzeba się, niestety, uczyć.
  • Należy być mądrym.

Zawierają one nieosobowe formy czasu przeszłego (wypito, przyrządzono) albo też czasowniki typu: „trzeba”, „można”, „należy” i ….. są zdaniami!

 

Rodzaje zdań

Podstawowy podział:

zdanie

. ↓ ↓
rozwinięte nierozwinięte
(podmiot + orzeczenie + określenia) (samo orzeczenie lub podmiot i orzeczenie)

  • Zdanie nierozwinięte
    Idź! (podmiot domyślny + orzeczenie)
  • Zdanie rozwinięte
    Idź Marysiu z dzienniczkiem do domu i nie wracaj bez tatusia!
    (grupa orzeczenia rozbudowana o określenia).

Zdania dzielimy też ze względu na liczbę orzeczeń.

zdanie

↓ ↓
pojedyncze złożone
(jedno orzeczenie) ↓ ↓

dwukrotnie wielokrotnie
(dwa orzeczenia) (trzy i więcej orzeczeń)

Przykłady:

Zdanie pojedyncze

Pies przebiegł przez ulicę.
Lampka świeciła jasno.

Zdanie złożone

  • dwukrotnie
    Pies wybiegł już, lecz zauważył kota.
    Ponieważ lampka świeciła jasno, zacząłem czytać książkę.
  • wielokrotnie
    Pies wybiegł już, lecz zauważył kota i z podkulonym ogonem wrócił na chodnik.
    Ponieważ lampka świeciła jasno, więc usiadłem w fotelu i zacząłem czytać książkę.

 

Co to jest – równoważnik zdania ?

Główną cechą tego wypowiedzenia jest brak w nim czasownika w formie osobowej (orzeczenia). Taką formę można jednak poprawnie i sensownie wprowadzić – na podstawie kontekstu.

A czynimy to w sposób następujący:

równoważnik zdania zdanie

Za minutę odlot balonu! Za minutę odleci balon!
Co z granatem? Eksplodował! Co stało się z granatem? ­Eksplodował!
Ale parno ! Ale jest parno!
Kto tam? Kto puka ?
Na ramię broń ! Weźcie broń na ramię !

Jak widać – niewiele potrzeba, by sprawnie zamienić równoważnik na zdanie (i odwrotnie).

Uwaga!
Równoważnikami zdań posługujemy się przeważnie w języku potocznym. Jest to czynność naturalna wtedy, gdy chcemy oszczędzać czas (np. wymienić informacje przed odjazdem pociągu na kolonie) i pominąć zbędne elementy wypowiedzi. Używanie długich zdań wydaje się w niektórych okolicznościach nienaturalne, śmieszne. Dziwnie brzmiałoby, gdybyśmy słysząc np. pukanie do drzwi mówili długie zdania, zamiast krótkiego: „Kto tam?”

Równoważniki spotyka się także w przysłowiach, np.

Komu w drogę, temu czas.
Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek.
Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.

Imiesłowowy równoważnik zdania

Powinieneś dobrze go zapamiętać i umieć zamienić na zdanie, bowiem polecenia typu: zamień imiesłowowy równoważnik zdania na zdanie podrzędne (w zdaniu złożonym) – zdarzają się na egzaminach dość często.

Przykład:
(1) Wróciwszy z dyskoteki, (2) opowiedział rodzicom o swojej przygodzie.

Imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego okolicznikowego czasu (1) możemy zamienić na zdanie podrzędne, wprowadzając orzeczenie oraz spójnik podrzędności:

(1) Gdy wrócił z dyskoteki, (2) opowiedział rodzicom o swojej przygodzie.
(1) – zdanie po zamianie (2) – zdanie nadrzędne

 

Inne rodzaje wypowiedzeń

Wśród wypowiedzeń nieczasownikowych (bez czasownika) spotykamy wykrzyknienia. Za pomocą takich wołaczy, wykrzykników, które odzwierciedlają uczucia, przekazujemy swoje stany emocjonalne, np.

O rety!
Do diabła!
Psiakrew!
Tam do licha!

W odróżnieniu od równoważników zdań – nie można do tych krótkich konstrukcji wprowadzić orzeczeń w żadnej formie.

 

Wypowiedzenie a cel wypowiedzi

Gdy mówimy o czymś – przeważnie kierujemy się określonym celem.Ze względu na cel wypowiedzi rozróżniamy:

  • oznajmujące (zdania i równoważniki zdań)
  • pytające
  • rozkazujące

Każde z wymienionych zdań możemy wymawiać z silnym zabarwieniem uczuciowym. Przecież w momentach złości i strachu, radości i gniewu – krzyczymy, rozkazujemy, mówimy głośno.
Dlatego: każde ze zdań może być jednocześnie wykrzyknikowe, jeśli kończy się znakiem graficznym „!”
Przykłady:

Ludzie, pomóżcie mi!
Ale pożar!
Chodźże szybciej!

Wypowiedzenia oznajmujące

Jak sama nazwa wskazuje – oznajmiają nasz sąd o czymś lub o kimś, przy ich pomocy opowiadamy o tym, co się dzieje lub będzie działo, np.:

Gdybyś wcześniej pił więcej tranu, mógłbyś teraz być wyższy ode mnie. (zdanie)
Już po piątej, koniec szkoły. (równoważnik)
Jeszcze nie było dzwonka na lekcję. (zdanie)
Głupio mi! (równoważnik)

Równoważnikami zdań oznajmujących posługujemy się często w mowie potocznej, gdy chcemy szybko przekazać jakąś wiadomość. Zawsze w trakcie mówienia obniżamy ton głosu na końcu takiego wypowiedzenia.

Wypowiedzenie pytające

Odróżnia je od innych znak graficzny (?) umieszczany, jak wiadomo, na końcu zdania. Zwracamy się do kogoś z pytaniem i oczekujemy odpowiedzi, np.

Idziesz do kina?
Masz zamiar mnie okłamać?
Kiedy wyjeżdżasz?

Pytanie może obejmować:

  • element wypowiedzi – np.
    Kto was wczoraj przepytywał z matmy? (nie wiemy tylko, kto to zrobił)
  • całą treść wypowiedzi – np.
    Czy on wrócił? (nie wiemy skąd, ba, nie wiemy nawet, czy wrócił, kto i jak)

Charakterystyczne, że wyraz, do którego odnosi się pytanie – zawsze akcentujemy silniej, a na końcu wypowiedzi – podnosimy ton głosu:

Kiedy zjemy ten obiad?
Czy Paweł przyszedł do domu?

Wypowiedzenie rozkazujące

W zdaniach i ich równoważnikach słyszymy prośby, rozkazy (najczęściej w postaci czasowników w trybie rozkazującym ):

Stój!
Przestań tyle gadać!
Odwiedzimy panią w niedzielę.
Posprzątaj szybko swój pokój!
Niech on mnie nie wyprowadza z równowagi.

Pytanie retoryczne

To specyficzna odmiana wypowiedzenia pytającego, której używają szczególnie poeci w swych wierszach oraz autorzy podniosłych przemówień. Jest to pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu wzmocnieniu uwagi odbiorcy, skłonienia do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu; ewentualnie pytanie, na które odpowiedź jest oczywista i nie oczekuje się odpowiedzi.

Czy nie warto warto walczyć o swoje szczęście?
Czy trzeba wam ciągle o tym przypominać?
Co ty wyprawiasz?!

Związki wyrazów w wypowiedzeniu

Poszczególne wyrazy w zdaniu rozwiniętym albo jego równoważniku wiążą się ze sobą pod względem formy gramatycznej i znaczenia. Dlatego mówimy, że wyrazy tworzą tzw. zespoły składniowe. Przeczytajmy zdanie:

Nasz szkolny skarbnik przeprowadził w klasie gruntowną kontrolę.

A teraz – podzielmy je na zespoły składniowe:

  • skarbnik (czyj?) nasz
  • skarbnik (jaki?) szkolny
  • skarbnik (co zrobił?) przeprowadził
  • przeprowadził (gdzie?) w klasie
  • przeprowadził (co?) kontrolę
  • kontrolę (jaką?) gruntowną

Utworzyliśmy aż sześć związków wyrazowych, w których mamy:

  • człony nadrzędne (określane, te, z pozycji których stawiamy pytania)
  • człony podrzędne (określające, te, które odpowiadają na pytania).

. zespół składniowy
. ↓ ↓
wiązek szereg
w stosunku w stosunku ­
nadrzędno–podrzędnym współrzędnym

Związek – to zespół wyrazów, z których jeden pozostaje podrzędny w stosunku do drugiego.
Poniższe przykłady pokazują, że ten sam wyraz – raz może być nadrzędny, innym razem – podrzędny.

  • przeprowadził (co?) kontrolę
  • kontrolę (jaką?) gruntowną

Ale w gramatyce znajdziemy również zdania typu:

Piszę powieści podróżnicze, historyczne i psychologiczne.

Mamy tu, oprócz zespołów: piszę powieści, powieści podróżnicze – zespół: podróżnicze, historyczne i psychologiczne. Zauważmy, iż wymienione przymiotniki tworzy tu właśnie… szereg.

Przykłady szeregów:

Przyjadę do cioci dziś, jutro lub pojutrze.
On jest zdolny, ale leniwy i arogancki:
Joasia, Kasia i Zosia poszły na lody.

Jak łączą się wyrazy w związkach?

Mamy trzy rodzaje związków podrzędnych:

  • związek rządu
  • związek zgody
  • związek przynależności

Jak je od siebie odróżnić?

Każdy z wyrazów w związku należy… poodmieniać (przez przypadki lub osoby) i sprawdzić, czy zmieni się wyraz podrzędny, jeżeli zmienimy formy wyrazu nadrzędnego.

  • Jeśli podczas odmiany zmieniają się formy gramatyczne obu wyrazów, mamy do czynienia ze związkiem zgody.
  • Jeśli natomiast zmienia się tylko jeden, ze związkiem rządu.

Przykład:

dom ojca
D. domu ojca
C. domowi ojca
B. dom ojca
N. domem ojca

Wyraz nadrzędny rządzi tylko jednym przypadkiem wyrazu podrzędnego (związek rządu)

ładna pogoda
D. ładnej pogody
C. ładnej pogodzie
B. ładną pogodę
N. ładną pogodą

Formy wyrazu podrzędnego zgadzają się z formami wyrazu nadrzędnego (związek zgody)

idę tam
tam jest wyrazem nieodmiennym – to związek przynależności (związek przynależności)

Zapamiętaj!

  • Związek zgody – wyraz podrzędny ma formy dostosowane do form wyrazu nadrzędnego.
    Taka zgodność występuje w zakresie przypadka, liczby i rodzaju, np. czyste powietrze, one pracowały.
  • Związek rządu – wyraz nadrzędny wymaga zastosowania wyrazu podrzędnego w określonym przypadku. To związki typu: książka kolegi, przesłuchanie świadka.
  • Związek przynależności – nie ma żadnej zależności wyrazu podrzędnego od nadrzędnego.
    Tworzą go zespoły typu:

    • szliśmy śpiewając (imiesłów przysłówkowy współczesny),
    • mówiliście głośno (przysłówek),
    • przyjdę jutro (przysłówek),
    • uśmiechał się pod wąsem (wyrażenie przyimkowe).

Zobacz:

Wypowiedzenie

Składnia

Składnia TEST

https://aleklasa.pl/matura/c317-nauka-o-jezyku/skladnia-polecenia